Acinipo​—Nalipatanen a Kadaanan nga Ili

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Espania

MAKAPARAGSAK a panunoten a magmagnakami iti nagnaan dagiti Iberiano ken Romano dua a ribu wenno ad-adu payen a tawen ti napalabas. Duakami a nagbiahe manipud San Pedro de Alcántara, iti igid ti baybay iti Málaga iti makin-abagatan nga Espania, tapno agpasiar iti dadduma a pueblos blancos (puraw nga il-ili) iti Andalusia. Nagbiahekami a nagpaamianan iti kalsada iti bantay, linabsanmi ti Sierra de las Nieves, agraman ti Pico Torrecilla, nga agarup 1,900 a metro ti kangatona. Napintas ti aglawlaw, ngem saanmi nga impagarup nga adda pay dagiti napintas a mabuyami idi sumalogkami nga agturong iti historiko a nabakudan a siudad ti Ronda. Bayat ti adu a milenio, daytoy napintas ken makaallukoy a siudad ti nagnaedan idi dagiti Celt (a nangpanagan iti dayta nga Arunda), Griego, taga Fenecia, Romano, Vandal, ken Berber (Moor), a nangparmek kadagiti Visigoth idi maikawalo a siglo K.P.

Ngem ti Ronda la Vieja ti rantami, ti Kadaanan a Ronda, a pagaammo idi un-unana kas Acinipo (mabalikas nga Athinipo). Kuna ti maysa nga ensiklopedia nga Espaniol a daytoy a nagan ket nagtaud kadagiti nagnaed sadiay a komersiante a taga Fenecia, a naggapu idiay Sidon, a paset itan ti Lebanon. Ti nagan ket nainaig kadagiti nagkauna a sasao a Griego ken Latin nga ubas ti kaipapananna. Dagiti kadaanan a sinsilio ket nakitikitan iti nagan nga Acinipo ken dawa a trigo, ket iti bangir a parupa dagitoy, adda sangaraay nga ubas. Nalawag nga agrikultura ken panagaramid iti arak ti kangrunaan a pagsapulan idi dagiti umili. Kuna ti maysa a libro a ti Acinipo, “gapu iti kasasaad ti lugar . . . , nagbalin a maysa a dakkel a siudad. Nagbalin a munisipalidad a naikkan iti gundaway nga agaramid kadagiti sinsilio sa naikkan dagiti umilina iti pareho a kalintegan kas iti aniaman nga umili ti Imperio ti Roma.”

Manipud iti libro a pagsurotan iti panagbiahemi ken kadagiti mapa, ammomi a masarakan ti Acinipo iti sumagmamano laeng a kilometro iti amianan a laud ti Ronda. Magagaranen ti gayyemko nga Americano. Daytoy ti kaunaan a panagbiahena iti Europa ken damo a pannakakitana kadagiti rebbek iti imperio ti Roma.

Iti panagsikkomi iti akikid a kalsada iti rehion, narigatankami a nangbirok kadagiti rebbek. Simmardengkami a nagdamag iti maysa a pastor nga agipapaarab kadagiti karnerona. Impasiguradona kadakami a sumagmamano laengen a kilometro ket makagtengkamin iti Ronda la Vieja. Agpayso ti kinuna ti pastor idi kellaat a nakitami ti nangato a bangkirig iti ngatuenmi a kasla nalaka a salakniban. Idi dimtengkami iti pagserkan ti lugar a pagkabakaban, nakitami ti maysa a turod a napno kadagiti nabunton a kadaanan a rebbek. Naammuanmi a dagitoy dagiti dati a balbalay, nalabit idi panawen dagiti Romano. Nalawag nga adda idi panawen nga adu ti tattao ditoy. Iti tapaw ti turod, agarup maysa a kilometro ti kaadayona, adda kasla solido a bato a pader. Nagintereskami iti daytoy. Ania ngata dagiti rebbek a masarakanmi?

Apay nga Adda Siudad Ditoy?

Apay a kinayat dagiti Romano ti nangaramid iti siudad ditoy, iti kasta a nakasulsulinek  a lugar? Agsipud ta mapasungadan dagiti umili ti dumteng a kabusor. Saan a dagiti Romano ti immuna a nakaamiris a nasayaat daytoy a lugar a pangparmekan iti kabusor. Kuna dagiti arkeologo a daytoy a lugar ket nagnaedan dagiti nagkauna a tattao nasurok nga 4,000 a tawenen ti napalabas. Idi dimteng dagiti taga Fenicia idi agarup 1,000 K.K.P., nagbalin ti Acinipo a napateg a paset ti panagkomersioda, ta dayta ti nagsayaat a lugar a mamagsilpo iti Málaga ken Cádiz, a kolonia iti igid ti baybay.

Adda guardia iti pagserkan nga agturong kadagiti rebbek, ket kalpasan ti apagbiit a pannakitungtong, pinastreknakami iti daan a ruangan. Iti kannawan, adda pakakitaan kadagiti nagtimbukel a balbalay idi maikawalo ken maikapito a siglo K.K.P. Rinugianmin ti simmang-at ket dimtengkami kadagiti bato a paset ti pagtataripnongan ti publiko nga imbangon dagiti Romano. Imbaga dagiti arkeologo nga ipakita dagiti rebbek nga adda idi dagiti pasdek ti gobierno ditoy a lugar ket ti plasa ti pannakasentro ti siudad.

Nagpaiduma a Teatro

Naallukoy manen dagiti matami iti nangato a pader iti tapaw ti turod. Pinampanunotmi no ania ngata ti pakausaran dayta idi panawen dagiti Romano. Idi umas-asidegkami, nadlawmi nga umad-adanikami iti malikudan ti maysa a teatro. Naaramid dayta iti bato, ket addaan iti dakkel nga arko ken torre. Kas ugali dagiti Romano, saan a naisemento dagiti natabas ken naisaad a bato. Idi simrekkami iti arko, dimtengkami iti entablado, ket buybuyaenmi dagiti tukad ken pagtugawan a nalabit para iti sangaribu a tao. Nakali dayta iti bato a sikigan ti turod. Maragsakankami a mangpanunot nga agtaktakderkami iti lugar a nagpabuyaan idi dagiti aktor ken orador a Romano!

Ammo dagiti Romano no kasano nga usaren ti kaaduan a sikigan ti bantay para iti pagimbaganda, babaen ti panangaramidda kadagitoy a teatro. Makita kadagiti adayo a lugar kas iti Mérida iti laud nga Espania, iti Trier iti Alemania, ken iti Nîmes ken Arles iti Francia, ken uray pay iti kaamiananan kas iti Caerleon idiay Wales dagiti nabatbati kadagiti teatro dagiti Romano. Adda dagiti nalalatak a dadakkel a teatro idiay Pompeii ken Roma. Makatugaw ti 50,000 a tao iti Colosseum iti Roma! Iti nadumaduma a paset ti intero a sakup ti dati nga imperio ti Roma, adda dagiti tedda ti nasurok a 75 nga ampiteatro. Dagiti agdaldaliasat a grupo dagiti aktor mapanda idi iti nadumaduma a teatro tapno agpabuya.

Ti teatro idiay Acinipo ti kasayaatan a masalsalakniban a lugar iti siudad. Adda pagimbagan ti kinabangkirig ti turod ta masalakniban iti bumanesbes nga angin a lumasat iti rangkis iti ngatuen ti teatro. Nadisenio ti teatro tapno mausar iti kasayaatan a pamay-an ti natural a pangpapigsa iti uni.

Immulikami iti tapaw ti rangkis. Nagpintas ti buya ti aglawlaw. Iti kannigidmi, iti abagatan, makita ti Ronda, ket iti kannawan, wenno amianan, adda ti kadaanan a siudad ti Olvera. Nupay adda nangisit nga ulep iti likudanmi a mangipasimudaag a dandanin agtudo, nagtugawkami latta iti teatro iti daytoy nasulinek a lugar ket pinadasmi nga inarapaap ti buya ti lugar idi agarup 2,000 a tawen a napalabas iti okupado ngem nasulinek nga siudad ti Acinipo a sakup idi ti Roma. Pinanunotmi no ania pay ngata dagiti matakuatanmi maipapan iti daytoy naisangsangayan a lugar. Nalabit inton agungar dagiti dati nga agnanaed ditoy, maammuantayonto dagiti ditay pay ammo maipapan iti dayta.​—Juan 5:28, 29; Aramid 24:15.

[Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MADRID

Acinipo

Ronda

Málaga

 [Ladawan iti panid 15]

Karatula iti pagserkan: “Lugar a Pagkabakaban iti Acinipo”

[Ladawan iti panid 15]

Rebbek ti balbalay idi dagiti Romano

[Ladawan iti panid 15]

Malikudan ti teatro

[Ladawan iti panid 15]

Teatro ken entablado

[Ladawan iti panid 15]

Makinsuli a torre ti teatro

[Ladawan iti panid 15]

Turod nga ayan ti Acinipo

[Ladawan iti panid 16]

Iti sango, dagiti pamuon ti balbalay sakbay a nagturay ti Roma