¿Achkë rma nkʼatzin kʼo ütz nqayoʼej apü?

¿ACHKË ta komä xbʼanatäj xa ta Daniel, ri akʼal ri xqatzjoj chpan ri jun peraj qa, ma ta xyujtäj rukʼuʼx? ¿Xchʼakon ta komä chrij ri cáncer? ¿Kʼa ta kʼäs na komä? Rkʼë jbʼaʼ nixta ri winäq ri kiyaʼon chwäch kan chë ri kʼo ütz nayoʼej apü yaturtoʼ chpan akʼaslemal nkiʼij chë ke riʼ ta xbʼanatäj. Y ya riʼ ütz ma nqamestaj ta. Röj kʼo ta chë ma nqaquʼ ta chë ri kʼo ütz nqayoʼej apü nuknaj (nuqʼomaj) xa bʼa achkë yabʼil.

Chpan jun entrevista ri xbʼan chpan jun canal rchë noticias, ri doctor Nathan Cherney xuʼij chë ma ütz ta naʼij che rä jun winäq ri kowan yawaʼ chë xtkʼachöj na we nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë xtbʼanatäj riʼ. Ryä xuʼij: «Kʼo mul ye kʼo achiʼaʼ yechapon che rä kixjayil, rma chkiwäch ryeʼ, kixjayil ma kan ta xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë yekʼachöj. Ri nayaʼ ya riʼ pan ajolon ma ütz ta, rma xa nuʼän chë naquʼ chë we akʼuqbʼan akʼuʼx chqä kiʼ akʼuʼx, xkakowin xtaknaj awiʼ. Ye kaʼ taq ma nbʼanatäj ta riʼ, ye kʼo jojun nkiquʼ chë ma kan ta xakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chë yakowin yakʼachöj, y ya riʼ ma ke riʼ ta».

Ri winäq ri kʼo jun itzel yabʼil chkë ri najin yerukʼwaj pa kamïk kan jun mamaʼ kʼayewal najin nkiqʼaxaj. Rma riʼ, ri ruchʼalal chqä ri rachiʼil jun winäq ri ke riʼ najin nutqelbʼej, majun bʼëy xtkajoʼ ta xtkiʼän chë ri winäq riʼ nunaʼ chë yë ryä ajmak chë ma nkʼachöj ta, rma ya riʼ xa xtuʼän chë más kʼayewal xtuʼän chwäch xtkʼwaj ruyabʼil. Rkʼë ri xqatzʼët qa, ¿ütz komä nqaʼij chë majun nkʼatzin wä ri kʼo ütz nayoʼej apü?

Ma ütz ta. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Ri doctor Cherney yerutoʼ winäq ri kʼo itzel taq yabʼil chkë rchë más ütz nuʼän kikʼaslemal chqä rchë más kiʼ kikʼuʼx nkiʼän chpan ri tiempo ri kʼa ye kʼäs na. Ri doctores ri junan kisamaj rkʼë ri doctor Cherney kiyaʼon chwäch kan chë ri yekiʼän yekitoʼ ri yawaʼiʼ rchë más kiʼ kikʼuʼx nkiʼän, yajün ri kan ruksan chik ruchqʼaʼ ri yabʼil chkë. Kan kʼïy yebʼin chë ri kʼo ütz nayoʼej apü kan kʼo utzil nukʼäm pä chawä.

Ri kʼo ütz nqayoʼej apü kan nqrtoʼ

Ri doctor y periodista W. Gifford-Jones, xuʼij reʼ: «Ri kʼo ütz nayoʼej apü kowan yaturtoʼ taq kʼo jun ayabʼil». Ryä xnukʼuj rij ri kinkʼun nkʼaj chik doctores chrij ri utzil nukʼäm pä ri nkʼuqbʼäx kikʼuʼx ri winäq ri jbʼaʼ ma yekäm. Ye kʼïy nkiʼij chë taq ke riʼ rubʼanik natoʼ jun winäq, ri winäq riʼ kʼo ütz xtyoʼej apü chqä más kiʼ rukʼuʼx xtuʼän. Jun estudio ri xbʼan pa junaʼ 1989, xkʼüt chë ri yawaʼiʼ ri xkʼuqbʼäx kikʼuʼx más kʼïx tiempo xekʼaseʼ. Ye kʼa chpan jun estudio ri xbʼan chrij riʼ, ma xkʼüt ta chë ri winäq riʼ kantzij xekʼaseʼ más tiempo. Tapeʼ ke riʼ, chkipan ri estudios xqʼalajin chë ri yawaʼiʼ ri nkʼuqbʼäx kikʼuʼx ma kan ta nchʼakon ri bʼis chkij chqä ma kan ta nkitäj poqän chkiwäch ri nkʼaj chik ri ma nkʼuqbʼäx ta kikʼuʼx.

Tqatzʼetaʼ jun chik estudio ri akuchï xtzʼet achkë nbʼanatäj kikʼë ri winäq ri kʼo ruyabʼil kan taq kiʼ kikʼuʼx pa kikʼaslemal o taq majun chik ütz kiyoʼen ta. Xnukʼüx kikʼaslemal más mil trescientos achiʼaʼ rchë xtzʼet we kiʼ kikʼuʼx o xa majun chik ütz kiyoʼen chpan kikʼaslemal. Diez junaʼ chrij riʼ xetzʼet chik jmul ri achiʼaʼ riʼ. Ri estudio xkʼüt chë jun ye ciento sesenta chkë ri achiʼaʼ riʼ xkïl ruyabʼil kan. Y jbʼaʼ ma pa nkʼaj chkë re achiʼaʼ reʼ ma kan ta kʼo ütz kiyoʼen apü chpan kikʼaslemal. Ya Laura Kubzansky, jun doctora chqä tijonel chpan jun tijobʼäl kichë doctores, nuʼij: «Kan jontir bʼaʼ ri yebʼin chë ri kiʼ akʼuʼx yaturtoʼ taq kʼo jun ayabʼil, nkiʼij riʼ rma ya riʼ kiqʼaxan pä. Re estudio reʼ ya reʼ ri naʼäy ri kan yë ri doctores ye tzʼeteyon rchë ri nukʼüt chë taq kiʼ akʼuʼx, ya riʼ kan ütz chë ri awan».

Jojun estudios nkikʼüt chë ri winäq ri nkiquʼ chë majun kiyabʼil ta, más chanin yekʼachöj pä taq yebʼan operar chkiwäch ri nkiquʼ chë xa xuʼ yabʼil nkiʼän. Chqä jojun estudios nkiʼij chë ri winäq ri ronojel mul kiʼ rukʼuʼx, más kʼïy junaʼ nkʼaseʼ. Jun chik estudio xnukʼuj rij ri achkë nbʼanatäj kikʼë ri riʼj taq winäq taq kʼo ütz o kʼo ma ütz ta nbʼix chkë chrij ri rijxïk. Taq xbʼix chkë jojun winäq ri kʼo chik kijunaʼ chë taq yarjïx más njeʼ anaʼoj, kan más kiʼ kikʼuʼx xebʼiyïn. Ri rubʼanik xebʼiyïn re winäq reʼ xa junan rkʼë achiʼel ta xkiʼän 12 semanas chë ejercicio.

¿Achkë rma ri winäq ri kʼo ütz ruyoʼen apü o kiʼ rukʼuʼx pa rukʼaslemal achiʼel ta nutoʼ rchë ma kan ta más nyawäj? Rkʼë jbʼaʼ ri doctores o ri científicos ma kan ta yekowin nkiʼij achkë rma nbʼanatäj ya riʼ. Ye kʼa ri yebʼanayon ri estudios ri xeqatzjoj qa kitzʼeton chë kʼo jojun rma ri nbʼanatäj riʼ. Jun tijonel ri nunukʼuj rij kitzonqʼör ri winäq nuʼij: «Taq jun winäq kiʼ rukʼuʼx, ma kan ta más nchʼpü rukʼuʼx y ya riʼ kowan nutoʼ ruchʼakul. Ya riʼ jun ri ütz nuʼän jun winäq rchë ma kan ta más nyawäj».

Re naʼoj reʼ rkʼë jbʼaʼ kʼa kʼakʼakʼ chkiwäch jojun doctores, psicólogos chqä científicos. Ye kʼa chkiwäch ri yenukʼun le Biblia ma kʼakʼakʼ ta. Pa jbʼaʼ ma jun tres mil junaʼ qa, Dios xuʼän chë ri qʼatöy tzij Salomón xtzʼibʼaj reʼ: «Taq jun winäq kiʼ rukʼuʼx, ri nunaʼ nbʼeʼok achiʼel ta jun ütz aqʼon; ye kʼa taq nbʼison, xa nkʼis ruchqʼaʼ» (Proverbios 17:22). Achiʼel nqatzʼët, le Biblia ma nuʼij ta chë taq jun winäq kiʼ rukʼuʼx kan xtkʼachöj che rä jontir ruyabʼil, xa xuʼ nuʼij chë «ri nunaʼ nbʼeʼok achiʼel ta jun ütz aqʼon».

Rma riʼ, rma ri kʼo ütz nayoʼej apü achiʼel jun aqʼon, jontir nqajoʼ chë ri doctor ya riʼ ta qaqʼon nuyaʼ. Ye kʼa ri kʼo ütz nayoʼej apü ma xa xuʼ ta yaturtoʼ rchë ma kan ta yayawäj, xa kan kʼo na chik nkʼaj rubʼanik yaturtoʼ.

Ri nbʼanatäj pa rukʼaslemal jun winäq taq kiʼ rukʼuʼx o taq majun chik ütz ruyoʼen apü

Ri científicos kitzʼeton chë ri winäq ri kiʼ kikʼuʼx chpan kikʼaslemal kan kʼïy utzil nkïl. Ri winäq riʼ más ütz yebʼä pa kitijobʼäl, pa kisamaj yajün chkipan ri atzʼanen. Jun tzʼetbʼäl. Xbʼan jun estudio kikʼë jun molaj ixoqiʼ ri nqä chkiwäch nkikʼäq anin. Ri yetjon kichë xkitzʼët achkë yekowin nkiʼän chkijujnal re ixoqiʼ reʼ chpan jun atzʼanen. Chqä xkʼutüx chkë ri ixoqiʼ achkë nkinaʼ ryeʼ chë yekowin nkiʼän. Pa rukʼisbʼäl, ri ixoqiʼ xkiʼän ri xkinaʼ ryeʼ chë yekowin nkiʼän, y ma yë ta ri xkiquʼ ri yetjon kichë. ¿Achkë rma ri kʼo ütz nqayoʼej apü kan kowan nqrtoʼ?

Ri científicos chqä kan kʼïy kitaman qa chkij ri winäq ri majun ütz kiyoʼen chpan kikʼaslemal. Pa más 50 junaʼ qa, ri científicos xkitzʼët chë ri chköp chqä ri winäq yekowin nbʼan chkë chë majun ütz nkiyoʼej apü. Jun tzʼetbʼäl. Ri científicos xekiyaʼ ri winäq chpan jun jay ri akuchï kʼo jun nqʼajan ri kan ntzʼnuj axkïn. Y xbʼix chkë ri winäq chë ryeʼ yekowin nkiʼän chë ma nqʼajan ta chik we yekipïtzʼ jojun botones achiʼel wä xbʼix chkë. Jontir xekowin xkiʼän riʼ.

Ke riʼ chqä xbʼan rkʼë jun chik molaj winäq, ye kʼa taq ryeʼ xekipïtzʼ ri botones, ma xtaneʼ ta ri najin wä nqʼajan. Rma riʼ kʼïy chkë re winäq reʼ xa xebʼison chqä majun chik xkiʼän ta. jbʼaʼ chrij riʼ, taq xbʼix chik jun rubʼanik rchë yekowin nkipabʼaʼ ri najin nqʼajan, xa kaʼiʼ xuʼän kikʼuʼx chrij we xtkiʼän o manä, rma kiyaʼon wä chik chwäch kan chë xa bʼa achkë xtkiʼän, majun ta jun xtjalö ri najin nbʼanatäj. Ye kʼa ri winäq ri ye kʼo chpan re molaj reʼ ri kiʼ kikʼuʼx tapeʼ xa bʼa achkë nbʼanatäj, ma xetaneʼ ta chubʼanik ri xbʼix chkë.

Ri doctor Martin Seligman, ri xtoʼon chkibʼanik jojun chkë ri estudios ri xeqatzjoj qa, kan xtjoj na más riʼ chrij ri achkë nbʼanatäj kikʼë ri winäq taq ronojel mul kiʼ kikʼuʼx o taq majun ütz chik kiyoʼen apü. Xnukʼuj rij achkë rma jojun winäq ma nkikanuj ta chik rusolik jun kʼayewal, y xtzʼët chë ri naʼoj riʼ nuʼän chë jun winäq kʼo kʼïy kʼayewal nuʼän chwäch nuʼän chpan rukʼaslemal o kʼo mul nuʼän chë kan ma nkowin ta nuʼän. Seligman nuʼij: «Rïn veinticinco junaʼ nnukʼun pä rij reʼ. Rïn nnukʼun kij ri winäq ri majun ütz kiyoʼen apü, ri nkiquʼ chë kimak ryeʼ ronojel ri ma ütz ta yebʼanatäj, chë ri kʼayewal najin nkïl ma xkekʼis ta chqä chë xa bʼa achkë xtkiʼän kan kʼo ma ütz ta xtbʼanatäj. Y nyaʼon chwäch wan chë ri winäq ri ke riʼ nkiquʼ, más kʼayewal xtkïl chwäch ri ma ke riʼ ta nkiquʼ».

Rkʼë jbʼaʼ ri xuʼij re doctor reʼ kʼa kʼakʼakʼ chkiwäch jojun winäq. Ye kʼa chkiwäch ri yenukʼun ruwäch le Biblia ma ke riʼ ta. Jun proverbio nuʼij reʼ: «We xa xkabʼison taq xtaqʼaxaj jun kʼayewal, ri awchqʼaʼ xa xtkʼis» (Proverbios 24:10). Achiʼel nqatzʼët, le Biblia nuʼij chë we xa nqbʼison o majun ütz nqayoʼej apü, nuʼän chë ma xtkowin ta xtqaʼän xa bʼa achkë jun. Rma riʼ, ¿achkë xtqtoʼö rchë ma xtjeʼ ta ri naʼoj riʼ qkʼë y pa rukʼexel riʼ xa más kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän chqä kʼo ütz xtqayoʼej apü?

 [Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 4 chqä 5]

Ri kʼo ütz nayoʼej apü kan kowan nqrtoʼ chpan qakʼaslemal