Wãra kartama

Wãra yi bed’ea nabemamae

¿Kʼãrẽa erpanaibara jʉ̃ãbaira?

¿Kʼãrẽa erpanaibara jʉ̃ãbaira?

¿Kʼãrẽa erpanaibara jʉ̃ãbaira?

KʼÃRẼTA berabarikasi Danielba iya jʉ̃ãbadata ariya jʉ̃ãbasibʉrʉ? ¿Iyi mawũã kanserba kayabadara biakasika? ¿Bei ẽ bakasika? Mõbemata miõba kʼawua ẽ bakasi iyira beisi kʼawuaita mawũã ẽ bʉrʉ jẽda biasi kʼawuaita. Maʉ̃ bedʼeara yibia: daya jʉ̃ãbʉba jõma bia toto ẽ. Dayi kayara jõma bia ota ẽ.

CBS News, maʉ̃raba widisida Dr. Nathan Cherneyʼa maʉ̃ jʉ̃ãi ʉ̃rʉ, iya jarasi jʉra kʼawuabaibarata krĩcha ẽ baita daya jʉ̃ãbʉba jõma kayara taʉdogota. Jarasi: «Daiba ũdubʉda yumakẽrãrata ãyi kimabawara kĩrʉbʉta bia krĩcha ẽ baera. Maʉ̃ba krĩchapanʉ ẽbẽrarãbara zarea erbʉta ãya maʉ̃ bebikʉaira, mamina yi kayabʉta bia ẽ bʉrʉ jarapanʉ iyira zarea oẽãta yi kaya bebita, maʉ̃ra yibia ẽ yi kayabʉraitara».

Jari ẽbẽrarã ãyi kayaba beaseabʉra mejãcha zarea obʉ bia bʼaita. Maʉ̃ kʼarea yi mebẽrãbara iyira sopʉabida ẽ. Mõbemata, ¿daya jʉ̃ãbaira zeri ẽka?

Mawũã ẽ. Mediko Cherney nãã bedʼeabadaba, iyi trajabʉmae jʉrʉ ẽ ẽbẽra kayabʉita remediorata ewari bio bamarẽã, awuarabʉrʉ obʉ ẽbẽrarã iyi beibodoarebʉta aduʼa bamarẽã. Medikora bioba Cherney kĩrãkʼa trajapanʉba mawũã krĩchapanʉ kayabʉrata aduʼabʉbʉrʉ, krĩcha zroma oẽã maʉ̃ba kʼarebayi bia bʼaita, beibodotabʉmina. Mejãchaʉba jarapanʉ jʉ̃ãbaibara kʼarebaseabʉta bia bʼaita.

Kʼãrẽa arigʉ yibia jʉ̃ãbaira

«Jʉ̃ãbaira remedio bia kĩrãkʼabʉ», naʉ̃ta jarasi Dr. W. Gifford-Jonesba, iya ũdusi wuabemaraba estudiadata sãwũã ẽbẽrarã kayabʉta bia edaibarata akʉza kãgata ũdubibara. Maʉ̃ba kʼarebabʉ yi kayapanʉrãra bia bʼaita. 1989de maʉ̃ poagabaside estudiota osida sãwũã ẽbẽrarã kayabadata bia edadape, kãgata ũdubidape, maʉ̃ta opanasibʉrʉ mesera bei ẽ basi yi kayabʉra. Maʉ̃ra estudioba jarabʉda, maʉ̃ta mawũã opanasibʉrʉ ẽbẽrarã kayabadara sobia ẽãbʉta ũdubi ẽ bayi akʉza mejãcha pʉata ũdubi ẽ bayi.

Atia akʉdaya sãwũã awuru estudio odaba ũdubiseabʉta bia krĩchaira yibiata bʉ so kaya ẽ marẽã. 1.300 audre yumakẽrãra widisida ãyi bia krĩchabasi kʼawuaita mawũã ẽ bʉrʉ bia krĩcha ẽ basi kʼawuaita. Poaga 10 berabarida tẽã jẽda trʉ̃sida maʉ̃ra yumakẽrãra, kʼawuakʉasida maʉ̃ranebema bioʉta ãyi sora kayabasita, ãyita bia krĩcha ba ẽ basi baera. Laura Kubzansky, iyira propesora, Salud y Conducta Social de la Facultad de Salud Pública de Harvardʼdebemaba, maʉ̃ba jarasi: «Wãrĩnu ẽbẽrarã jõmaʉ̃ta bia krĩchapanʉbʉrʉ ãyi bebʉra bia erbaseabʉ. Naʉ̃ba ũdubibʉ medikoraba estudiakʉadaba dayi bia krĩchaibara dayi sota kʼarebabʉ bia erbaita».

Ʉ̃kʉrʉ estudioraba jarapanʉ ẽbẽrarãta krĩchabʉbʉrʉ mejãcha kayabʉta mõbemata zare jẽda bia bʼaira ãyi yara kõnaneba, mamina krĩchabʉbʉrʉ iyi bia wãita mawũãra mesera bia baseabʉ. Akʉza jarapanʉ bʉta bia krĩchabʉbʉrʉ ewari bio baseabʉta. Estudio osida kʼawuaita sãwũã bia krĩchaiba kʼarebaseabʉta ẽbẽrarã zõnabadarasida. Zõrãrã ũrĩbisida mensajeta mama jarabasi zõrãrãra buru biata, ãya maʉ̃ ũrĩbaside zarea teibawasi. Maʉ̃ mensaje ũrĩnaba ãyira audre bia wãsi 3 jedekobayeda ejersisio obʉira.

¿Kʼãrẽa bia krĩchaiba akʉza jʉ̃ãbaiba kʼarebabʉ dayi bia bʼaita? Medikoraba dayirã kakua sãwũãbʉta bia kʼawua ẽ baera maʉ̃ widipanʉta panʉ ẽ. Mamina jari mediko maʉ̃ ʉ̃rʉ bia estudiabʉbara biʼia jara ũrĩbiseabʉ maʉ̃ ʉ̃rʉ. Bari jaradaita propesor Neurologíadebemaba naʉ̃ta jarasi: «Yibia daya jʉ̃ã bʼaita akʉza sobia bʼaita. Maʉ̃ba obʉ dayi mejãcha krĩcha zroma oẽ baita akʉza dayi bebʉ bia erbaita. Dayirã aba abakaʉba maʉ̃ta oseabʉ dayirã bia bʼaita».

Ʉ̃kʉrʉ medikoraba krĩchaseapanʉ maʉ̃ mawũã krĩchaira yiwidita, mamina dai kʼãwũã Daizeze Bedʼea akʉpanʉraitara maʉ̃ra yiwidi ẽ. 3.000 poaga berabarida tẽã Salomónba Daizeze jaure zareadeba naʉ̃ta jarasi: «Dayi so sobiabʉdera remedio bia, mamina dayi sopʉabʉdera kʼãrẽ oamabʉ» (Proverbios 17:22). Maʉ̃ bedʼea jarabʉra jipa yibia. Jara ẽ dayi kayabʉra mawũã sobiabʉba waña be totoita, mamina jarabʉ «so sobiabʉdera remedio bia».

Maʉ̃ kʼarea dayikʉza widiseabʉ: daya jʉ̃ãbaita remedio kĩrãkʼabʉbʉrʉ, ¿jõmaʉ̃ medikoba zokʼaika maʉ̃ra? Adewara jʉ̃ãbaibara bari kʼareba ẽ dayi bia bʼaita awuarabʉrʉ kʼarebabʉ nekʼãrẽ awururane.

Dayi bebʉde kʼãrẽta oseabʉ daya bia krĩchabʉba akʉza bia krĩcha ẽãba

Ẽbẽrarã mejãcha estudiapanʉraba jarapanʉ dayita bia krĩchabʉbʉrʉ maʉ̃ba kʼarebabʉta bia bʼaita. Akʉza kʼarebabʉ kolegiode bia wãita, trajabʉde adewara jemenebʉde. Bari jaraita widisida wẽrãra wẽbabarira. Adewara widisida maʉ̃ra wẽrãra jaradiabarira jaramarẽã, maʉ̃ra wẽrãraba ãyi trajo sãwũã obadata akʉza widisida maʉ̃ra wẽrãraba erbʉ kʼawuaita jʉ̃ãbʉta. Tẽã kʼawuasida maʉ̃ra wẽrãraba jʉ̃ãbʉta erbasibʉrʉ audre bia obasi. ¿Kʼãrẽa audre yibia jʉ̃ãbʉ erbaira?

Idi ewade kʼãwũã estudiabʉdaba kʼawuabʉda kʼãrẽta bia krĩcha ẽã ʉ̃rʉ. Poaga 1960de ʉ̃kʉrʉ ẽbẽrarã estudiapanʉrabara ũdusida nedʉwʉrʉra sãwũãpanʉta, ãya mawũã obʉdeba zokʼa jʉ̃drʉsi naʉ̃ bedʼeata resignación aprendida. Ãya ũdusi ẽbẽrarãbara maʉ̃rane kĩrãkʼa oita. Bari jaradaita, ẽbẽrarã jarasida ũrĩnamarẽã dayi kʉwʉrʉ kibibʉta adewara jarasida ãya mawũã ũrĩbʉta kiakʉadamarẽã. Mawũã jõmaʉ̃ba kiakʉasida.

Wuabemara ẽbẽrabida abarika jarasida, mamina ãyara maʉ̃ kʉwʉrʉ kibibʉra kia auda ẽ basi. Maʉ̃ta kia auda ẽ basi baera, ũrĩbesi. Ewari bio berabarida tẽã iyabaʉta ojarasida ãyaʼa, ãya krĩchasi akʉza kia au ẽ basibʉrʉ, ¿kʼãrẽa katʉibarabasi maʉ̃ kiaita? Mamina yibia krĩchabadara mawũã krĩcha ẽ basi.

Mediko Martin Seligmanba estudiasi ẽbẽrarã bia krĩchabʉ ẽã ʉ̃rʉ akʉza jari ẽbẽraba ãya obʉ bia oẽãta jarabʉ ʉ̃rʉ, maʉ̃rãra maʉ̃ba bia wã ẽ basi. Seligmanba jarasi: «25 poaga estudiada tẽã kʼawuasi ẽbẽraba bia krĩcha ẽ bʉrʉ adewara jarabʉbʉrʉ nekayirua berabaribʉra ãyi kuentadeba mawũã berabarinʉmʉta, maʉ̃ra ẽbẽra mawũã krĩchabʉrãra audre bedʼea zromata ũduyi».

Ʉ̃kʉrʉrabara krĩchaseapanʉ maʉ̃ mawũã krĩchaira yiwidita, mamina dai kʼãwũã Daizeze Bedʼea akʉpanʉraitara maʉ̃ra yiwidi ẽ. Proverbiosba jarabʉ: «Bʉta sopʉabʉbʉrʉ bedʼea zromabʉde, zareata waekʉayi» (Proverbios 24:10). Daizeze Bedʼeaba ũdubibʉ jõma dayi krĩchabʉbʉrʉ bia oẽãta zarea waebʉta maʉ̃ oita. Mõbemata ¿kʼãrẽta oseabʉ bia krĩchaita akʉza jʉ̃ãbʉ erbaita?

[Dibujo]

Daya jʉ̃ãbaibara dayita bia oseabʉ