Na Cava Eda Gadreva Kina na iNuinui?

NA CAVA a rawa ni yaco ke a dei tiko ga na inuinui i Daniel, na gone a tauvi kenisa e vakamacalataki ena imatai ni ulutaga? A rawa beka ni vakaotia na nona kenisa? Ena bula tiko beka ga nikua? O ira sara mada ga era vakabauta ni cakayaco vakalevu ina noda bula na vakanuinui, era sega ni vakaiotaka rawa na taro oqori. Oqo gona e dua na vakasama bibi. Me kua nida nanuma ni vakanuinui e iwali duadua ni tauvimate.

Ena dua na veitalanoa i Vuniwai Nathan Cherney, kei na kabani ni vakauitukutuku na CBS, e kaya kina ni vakarerevaki ke suguraki vua e dua e tauvimate bibi na vakasama, ni nona na bula e vakatau ga ina kaukaua ni nona vakanuinui ni na yaco vaka kina: “Au donuya e so na ituvaki era cudruvi ira kina na watidra yalewa na tagane vakawati baleta nira sega ni vakasamataka vakatitobu sara na yalewa na kedra mate, se sega ni vinaka na ivakarau ni nodra raica na mate e tauvi ira tiko.” A tomana o Vuniwai Cherney: “Na vakasama cala oqo e vaka ni tukuna tiko, ni toka ga ena qeteqete ni liga i tauvimate na lewa me vakateteya kina se me tarova na kenisa e tauvi koya tiko. Ke toso sobu tiko ga na nona bula, e kena ibalebale ni sega ni kaukaua na nona vakanuinui, ia e cala sara na rai oqo.”

Na kena dina, ni dua na ka na nodra sasaga o ira era tauvimate balavu mera bula. Na imurimuri ni ka ena via cakava e dua na wekai koya e tauvimate, oya me kaya ni bale ga vua na nona tauvimate baleta e sega ni vakaukaua me valuta. E kena ibalebale beka ni sega ni yaga me tiko na inuinui?

E yaga ni tiko na noda inuinui. Me kena ivakaraitaki, na vuniwai vata ga oqori e veiqaravi vakatabakidua tale ga ena tabana e vakatokai na palliative care​—oqo na veiqaravi e sega ni nakiti me vakaotia na tauvimate se me dede kina na nona bula o tauvimate, ia e vauci ga kina na nona vukei me marautaka na vo ni nona bula. O ira na vuniwai vaka oqo era vakabauta dei ni bibi dina na nodra vukei na tauvimate mera mamarau, o ira sara mada ga era tauvimate bibi. E levu gona na ivakadinadina e tu e vakaraitaka ni yaga ena ituvaki vaka oqo na vakanuinui​—e vuqa tale na ka e rawa ni cakava ina nona bula o tauvimate.

Na Yaga ni Vakanuinui

“Na inuinui e dua na wai yaga,” e kaya o Vuniwai W. Gifford-Jones, e dua tale ga na  dauvolaitukutuku. A raica lesu tiko e so na vakadidike a vakayacori me vakadeitaki kina na yaga ni nodra kauaitaki vakayalololoma na tauvimate bibi. E tukuni ni veikauaitaki vaka oqo e dau vukea na tamata mera yalonuidei qai donu nodra rai. E laurai ena dua na vakadidike a vakayacori ena 1989, ni o ira na tauvimate era kauaitaki vaka oqo era bula dede cake. A sega ni duavata ena vakasama oqori na vakadidike a qai vakayacori ena dua na gauna wale tiko ga oqo. Ia, e so na vakadidike e vakadeitaka, ke ra kauaitaki na tauvimate, e vakilai ni lailai na nodra lomabibi kei na nodra rarawa ni vakatauvatani kei ira era a sega ni kauaitaki.

Da raica tale mada e dua na vakadidike a caka ena kena sagai me kilai se rau semai vakacava na mateniuto, kei na ivakarau ni nona raica na ka e dua. A vakadikevi taumada na ivakarau ni nodra dau raica na ka e sivia e le 1,300 na turaga. Ni oti e 10 na yabaki, e laurai ni sivia e 12 na pasede vei ira na turaga oqo era sa tauvi mateniuto. Ia, nira vakadikevi na ilawalawa oqo, e levu ga vei ira e sega ni dau vinaka na ivakarau ni nodra raica na ka e tauvi ira na mateniuto. E rauta ni 2 vei ira oqori e dau ca na nodra rai, ni vakatauvatani kei na 1 mai vei ira e vinaka na ivakarau ni nodra raica na ka. O Laura Kubzansky, e nona ivukevuke na parofesa e qarava na tabana ni bula kei na itovo ena koronivuli na Harvard School of Public Health, e kaya: “E dina nira tu e vuqa na ivakadinadina e tokona na vakasama ni yaga ena noda bula ke dau ‘vinaka na ivakarau ni noda rai,’ e sega ga ni dua na kedra yavu dei​—ia na vakadidike e vauci ira na turaga oqo, se qai imatai ni ivakadinadina vakavuniwai me tokona ni rau semai na mateniuto kei na ivakarau ni nona rai e dua.”

E laurai ena so na vakadidike ni o ira sa kaya rawa tu nira malumalumu e dau berabera na nodra bula nira sele oti, ni vakatauvatani kei ira e kaukaua na nodra vakanuinui nira na bula vinaka. Na nona bula dede sara mada ga e dua e semai vata kei na vinaka ni nona rai. Ena dua tale na vakadidike, a dikevi kina na kena cakayaco vei ira na sa qase na rai e vinaka, se na rai cala me baleta na bula vaqase. Me kena ivakaraitaki, nira qito kompiuta tiko e so na sa qase, e vakarautaki e so na vosa me basika vakalekaleka ga ena kompiuta  me tukuna ni vinaka na qase baleta nira vuku cake, ra qai yalomatua. Oti oya, nira duri mera lako, e laurai levu sara ga ni vaka e curumi ira e dua tale na kaukaua. Na veisau e laurai oqo, e tautauvata sara ga kei na nona kaukaua e dua a vakaukauayago tiko ena loma ni 12 na macawa!

Na cava e yaga kina ina noda bula na vakanuinui, yalonuidei, kei na rai e vinaka? De dua era sega ni kila vakamatata na yagoda kei na noda vakasama na saenitisi kei ira na vuniwai me saumi vinaka kina na taro oqori. Ia, me yacova mai na gauna oqo era vatavatairalagotaka na kenadau ni yaga. Me kena ivakaraitaki, e dua na parofesa ni mona e vakatututaka: “E dau vinaka na yaloda nida bula marau qai tiko tale ga noda inuinui. Ni vaka oqori na ka eda vakila, ena lailai sara noda nuiqawaqawa qai macala nida na bula vinaka kina. Oqori gona e dua na ka eda rawa ni cakava meda bula vinaka tiko ga kina.”

Era na rairai nanuma e so na vuniwai, saenitisi, kei ira na dau dikeva na vakasama ni oqo e dua na vakasama vou, ia e sega ni vaka kina vei ira era vulica na iVolatabu. E voleka ni 3,000 na yabaki sa oti, na nona uqeti na tui vuku o Solomoni me vola na vakasama oqo: “A loma daumarau sa wai yaga: ia na yalo sa mavoa sai vakamamaca ni sui.” (Vosa Vakaibalebale 17:22) Dikeva na veiraurau ni vakasama e votu e ke. E sega ni tukuni tiko ena tikinivolatabu oqo ni na walia na tauvimate cava ga na loma daumarau, ia e tukuna ga ni oqo e “wai yaga.”

Nida vakasamataka, ke iwali vakatabakidua ni tauvimate na inuinui, na cava era sega ni vakayagataka ga kina na vuniwai? Kuria oya, na vakanuinui e sega wale ga ni vakabulai keda mai na tauvimate, ia e tiko tale ga na kena yaga.

Nuidei, Yalolailai, kei na Nomu Bula

Era raica na dauvakadidike ni cakayaco vakalevu vei ira era yalonuidei na nodra vakanuinui. E toso vinaka kina nodra vuli, cakacaka, ena rara sara mada ga ni qito. Me kena ivakaraitaki, a dikevi e dua na ilawalawa marama era daucici. Era a vakarautaka na dauveivakavulici na itukutuku matailalai ni ivakatagedegede ni nodra cici. Ena gauna vata oya, era a vakatarogi na marama me dikevi kina na nodra ivakatagedegede yadua ni vakanuinui. E laurai, ni a cakayaco vakalevu ina nodra cici na ivakatagedegede ni nodra vakanuinui, e sega ni ivakatagedegede ni ituvaki ni yagodra koya e laurai ena itukutuku e vakarautaka na nodra dauveivakavulici. Na cava sa rui cakayaco vakalevu kina vaka oya na vakanuinui?

E levu na ka sa vulici ena kena vakadikevi na yalolailai​—na veibasai ni yalonuidei. Ena 1960 vakacaca, e tawanamaki na veika e laurai ena vakadidike e vauca na nodra itovo na manumanu, yaco kina mera bulia na dauvakadidike na malanivosa, “vulici na yalolailai.” Era raica na dauvakadidike ni rawa ni yacovi ira tale ga na tamata na ituvaki oqo. Me kena ivakaraitaki, era a biu e so mera rogoca e dua na rorogo e veivakasosataki qai tukuni vei ira ni rawa nira muduka ke ra tabaka ga e vica na bulukau. Era mani cakava vaka kina.

Na ka vata ga oqori a tukuni vei ira na ikarua ni ilawalawa​—ia nira tabatabaka na bulukau, a sega ni mudu rawa na rorogo veivakasosataki oya. Sega ni vakabekataki, ni levu vei ira oqori e tuburi ira na yalolailai. Ni tokaruataki gona na vakatovotovo ena siga vata oya, era sa sega ni via tabaka na bulukau. Era vakadeitaka ni na sega ni dua na ka era na cakava ena muduka na rorogo veivakasosataki oya. Ia, e so ena ikarua ni ilawalawa oqo era yalonuidei, era a sega ni rawai ena yalolailai.

O Doketa Martin Seligman, a veivuke ena kena tuvanaki e so na vakadidike sa caka oti oqori, a gu na yalona me kenadau ena kena vulici na yalonuidei kei na yalolailai. A vakadikeva o koya na nodra ituvaki ni vakasama o ira era dau beci ira ga. E kaya ni kevaka sa vaka tu oya na nodra rai, ena latia se vakadredretaka na itovo ni nodra bula. Sa qai soqona o Seligman ena nona vakamacalataka vaka oqo na yalolailai kei na sala e cakayaco kina: “Au vakadeitaka rawa ena noqu vakadidike voli mai ena ruasagavulukalima na yabaki, ni kevaka sa matau vei keda meda dau yalolailai, da vakabauta ni sega ni oti rawa na noda leqa, e bale ga vei keda na noda sotava na veika ca, eda na kalouca tu ga, sa na qai levu ga kina na leqa eda sotava ni vakatauvatani kei ira e sega ni vaka oqo na nodra nanuma.”

Me vaka sa vakamacalataki oti, ena rairai vakasama vou beka vei ira e so nikua na tikina oqo, ia era kila vinaka tu o ira era vulica na iVolatabu. Dikeva na vosa ni vuku oqo: “Kevaka ko sa gu ca e na siga ni rarawa, sa lailai na nomu kaukauwa.” (Vosa Vakaibalebale 24:10) Io, e vakamatatataka na iVolatabu ni gu ca se yalolailai, salavata kei na rai cala, ena vakalailaitaka na nomu kaukaua. O na valuta gona vakacava na yalolailai, qai vakalevutaka cake vakacava na yalonuidei kei na vakanuinui ena nomu bula?

[iYaloyalo ena tabana e 4]

E rawa ni veivuke vakalevu na vakanuinui