N’ihi Gịnị Ka Olileanya Ji Dị Anyị Mkpa?

GỊNỊ ma a sị na Daniel, bụ́ nwatakịrị ahụ na-arịa ọrịa cancer, bụ́ onye a kọwara ná mmalite nke isiokwu bu ụzọ, nọgidere na-enwe olileanya siri ike? Ọrịa cancer ya ọ̀ gaara alawo? Ọ̀ gaara adị ndụ ruo taa? Ọbụna ndị kasị akwado olileanya agaghị eme nzọrọ ndị dị otú ahụ. Nke a na-emekwa ka otu isi ihe pụta ìhè. E kwesịghị ibulibiga ike nke olileanya elu ókè. Ọ bụghị ọgwọ nnụ ọrịa.

N’otu ajụjụ ọnụ a gbara ya n’Akụkọ Ụwa CBS, Dr. Nathan Cherney dọrọ aka ná ntị banyere ihe ize ndụ dị ná mmadụ ibulibiga ike nke olileanya elu ókè mgbe ọ na-emeso ndị ọrịa ji aka ọjọọ ihe: “Anyị enwewo ọnọdụ ebe ndị bụ́ di na-agwakasị ndị nwunye ha okwu ahụ́ na ha enwewabeghị ntụgharị uche n’ụzọ zuru ezu, na ha echewebeghị echiche ziri ezi n’ụzọ zuru ezu.” Dr. Cherney gbakwụnyere, sị: “Ụzọ iche echiche dị otú a mere ka e nwee echiche hiere ụzọ nke bụ́ na mmadụ pụrụ ịchịkwa akpụ na-eto ya n’ahụ́, mgbe ọrịa ndị ahụ kara njọ, ọ na-adị ka à ga-asị na ha achịkwalighị akpụ ha n’ụzọ dị nnọọ mma, echiche dị otú ahụ adịghịkwa mma.”

N’eziokwu, ndị na-arịa ọrịa nke ga-emesị gbuo ha nọ n’ọgụ siri ike nke na-agwụ ike. Itinyekwu obi amamikpe n’ibu dị arọ ha dị mbụ buru bụ n’ezie ihe ndị hụrụ ha n’anya na-agatụghị achọ ime. Ànyị kwesịrị ikwubizi na olileanya abaghị uru ọ bụla?

Ọ dịghị ma ọlị. Dị ka ihe atụ, otu dọkịta ahụ bụ ọkà n’usoro ọgwụgwọ nke na-elekwasị anya, ọ bụghị n’ịlụso ọrịa ọgụ kpọmkwem ma ọ bụ ọbụna n’ịgbatịkwu ndụ, kama n’ime ka onye ọrịa nwekwuo ntụsara ahụ́ na obi ụtọ ruo ogologo oge ọrịa ahụ ga-adịru. Ndị dọkịta dị otú ahụ kwenyesiri ike n’abamuru nke usoro ọgwụgwọ ndị na-eme ka ọbụna onye ọrịa jisiri aka ike nwekwuo obi ụtọ. E nwere ihe àmà dị ukwuu na olileanya pụrụ ime nke ahụ—ọbụnakwa karịa.

Uru Olileanya Bara

“Olileanya bụ ọgwụ dị ike,” ka odeakụkọ banyere ahụ́ ike, bụ́ Dr. W. Gifford-Jones, na-ekwu. Ọ tụlere nnyocha dị iche iche e mere iji chọpụta uru nkwado mmetụta uche ndị e nyere ndị na-arịa ọrịa ndị ga-emesị gbuo ha, bara. A na-ewere ya na ụdị nkwado a na-enyere ndị mmadụ aka ịnọgide na-enwekwu olileanya na echiche ziri ezi. Otu nnyocha e mere n’afọ 1989 gosiri na ndị ọrịa bụ́ ndị nwetara nkwado dị otú ahụ dịtekwuru ndụ aka, ebe nnyocha e mere na nso nso a na-egosichabeghị ihe doro anya n’okwu ahụ. Otú ọ dị, nnyocha ndị e mere egosiwo na ndị ọrịa bụ́ ndị nwetara nkwado n’ụzọ mmetụta uche na-enwe ịda mbà n’obi na ihe mgbu dị nta karịa ka ndị na-enwetaghị ya na-enwe.

Tụlee banyere nnyocha ọzọ e mere bụ́ nke lekwasịrị anya n’òkè inwe nchekwube na enweghị nchekwube na-ekere n’ọrịa akwara obi. E ji nlezianya nyochaa otu ìgwè nke ndị ikom dị ihe karịrị 1,300 mejupụtara iji chọpụta ma hà nwere nchekwube ná ndụ ma ọ bụ na ha enweghị. Mgbe e meghachiri nnyocha ahụ afọ iri ka e mesịrị, a chọpụtara na ihe karịrị pasent 12 n’ime ndị ikom a arịawo ọrịa akwara obi. N’ime ha, ndị na-adịghị enwe nchekwube ji ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ okpukpu abụọ karịa ndị na-adị enwe nchekwube. Laura Kubzansky, bụ́ osote prọfesọ ahụ́ ike na akparamàgwà ndị  mmadụ n’Ụlọ Akwụkwọ Harvard Maka Ahụ́ Ike Ọha na Eze, na-ekwu, sị: “Ihe ka ọtụtụ n’ihe àmà ndị e nwere banyere echiche bụ́ na ‘iche echiche nke ọma’ dị mma maka ahụ́ ike gị dabeere n’akụkọ a nụrụ anụ—nnyocha nke a na-enye ihe àmà ahụ́ ike ụfọdụ ndị bụ́ eziokwu maka echiche a ma a bịa n’ihe banyere ọrịa obi.”

Nnyocha ụfọdụ egosiwo na ndị na-ewere onwe ha dị ka ndị na-enweghị ezi ahụ́ ike adịghị agbake ngwa ngwa mgbe a wasịrị ha ahụ́ otú ndị na-ewere onwe ha dị ka ndị nwere ezi ahụ́ ike si agbake. Ọbụna e kwuwo na ịdị ogologo ndụ na inwe nchekwube nwere njikọ. N’otu nnyocha, e lebara anya n’otú inwe echiche ndị dị mma na ndị na-adịghị mma banyere ịka nká na-esi emetụta ndị agadi. Mgbe e mere ka ndị agadi gụọ ọtụtụ ozi ndị na-aga ngwa ngwa bụ́ ndị na-ejikọ ịka nká na inwekwu amamihe na ahụmahụ, a hụziri ha ka ha ji ike na ume ka ukwuu na-aga ije. N’eziokwu, ha malitere ime ihe n’ụzọ ka mma dị ka à ga-asị na ha nwere mmega ahụ́ ruo izu 12!

N’ihi gịnị ka mmetụta uche ndị dị ka olileanya, inwe nchekwube, na echiche dị mma na-eji eyi ka hà na-adị ahụ́ mma? Ikekwe ndị ọkà mmụta sayensị na ndị dọkịta aghọtabeghị uche na ahụ́ mmadụ nke ọma iji nye azịza ndị doro anya. Ka o sina dị, ndị ọkachamara bụ́ ndị na-amụ banyere ya pụrụ ịdabere n’ihe ọmụma kwuo ihe ha chere. Dị ka ihe atụ, otu prọfesọ nke nkà mmụta akwara ozi na-ekwu, sị: “Ọ na-adị mma inwe obi ụtọ na olileanya. Ọ bụ ọnọdụ dị ụtọ nke na-eme ka nrụgide a na-enwe dị nnọọ nta, ọnọdụ ndị ahụ na-adịkwa ahụ́ mma. Ọ bụ otu ihe ọzọ ndị mmadụ pụrụ imere onwe ha iji gbalịa ịnọgide na-enwe ezi ahụ́ ike.”

Echiche a pụrụ ịda ụfọdụ ndị dọkịta, ndị ọkà mmụta akparamàgwà mmadụ, na ndị ọkà mmụta sayensị dị ka ihe ọhụrụ, ma ọ bụtụghị ihe ọhụrụ nye ndị na-amụ Bible. Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ afọ 3,000 gara aga, e nyere Eze Solomọn maara ihe ike mmụọ nsọ ide echiche a ede: “Obi nke na-aṅụrị ọṅụ na-eme ka ahụ́ dị mma: ma mmụọ mmadụ nke e tigburu etigbu na-amịkọ ọkpụkpụ.” (Ilu 17:22) Rịba ama otú a na-esighị kwubiga okwu ókè n’ebe a. Amaokwu a asịghị na obi nke na-aṅụrị ọṅụ ga-agwọ ọrịa ọ bụla kama na ọ “na-eme ka ahụ́ dị mma.”

N’eziokwu, ọ pụrụ ịbụ ihe ezi uche dị na ya ịjụ, sị, A sị na olileanya bụ ọgwụ, olee dọkịta nke na-agaghị edepụtara ya onye ọrịa ya? Ọzọkwa, olileanya nwere abamuru ndị karịrị nnọọ inwe ezi ahụ́ ike.

Inwe Nchekwube, Enweghị Nchekwube, na Ndụ Gị

Ndị nnyocha achọpụtawo na ndị na-enwe nchekwube na-erite uru n’ọtụtụ ụzọ. O yiri ka hà na-eme nke ọma karị n’ụlọ akwụkwọ, n’ebe ọrụ, nakwa ọbụna n’ọgbọ egwuregwu. Dị ka ihe atụ, e mere otu nnyocha n’ebe ụmụ nwanyị na-eme egwuregwu ndị dị ka ịgba ọsọ nọ. Ndị na-enye ha ọzụzụ tụlere n’ụzọ zuru ezu, ikike ime egwuregwu nke ụmụ nwanyị ahụ nwere. N’otu oge ahụ, e nyochara ụmụ nwanyị ahụ n’onwe ha, jirikwa nlezianya tụlee ókè ha nweruru olileanya. Ihe si ná nchọpụta ahụ pụta gosiri na ókè ụmụ nwanyị ahụ nweruru olileanya ka gosi ókè ha  ga-enweru ihe ịga nke ọma n’egwuregwu karịa ka ikike ime egwuregwu ha bụ́ nke ndị na-enye ha ọzụzụ nyochara, gosiri. N’ihi gịnị ka olileanya ji enwe mmetụta dị ike otú ahụ?

A mụtawo ihe dị ukwuu site n’ịmụ banyere ihe na-emegide inwe nchekwube—enweghị nchekwube. N’afọ ndị 1960, nnyocha ndị e mere mere ka a chọpụta ihe ndị a na-atụghị anya ha banyere akparamàgwà ụmụ anụmanụ, bụ́ nke mere ka ndị nchọpụta chepụta nkebi ahịrịokwu bụ́ “enweghị enyemaka a mụtara amụta.” Ha chọpụtara na ụmụ mmadụ kwa pụrụ inwe ụdị nsogbu a. Dị ka ihe atụ, mgbe e ji ụmụ mmadụ mee nnyocha a, e mere ka ha nọrọ n’ebe ụzụ na-adachi ha ntị, a gwakwara ha na ha pụrụ ịmụta ịkwụsị ụzụ ahụ site n’ịpị usoro bọtịn dị iche iche. Ha nwere ihe ịga nke ọma n’ịkwụsị ụzụ ahụ.

A gwara ìgwè nke abụọ otu ihe ahụ—ma ịpị bọtịn ndị ahụ emeghị ihe ọ bụla. Dị ka ị pụrụ ichewo n’echiche, ọtụtụ n’ime ndị nọ n’ìgwè nke abụọ ahụ malitere inwe mmetụta nke enweghị enyemaka. Ná nnwale e mere mgbe nke ahụ gasịrị, obi akaghị ha ime ihe ọ bụla. Ha kwenyere na ọ dịghị ihe ha ga-eme nke ga-agbanwe ọnọdụ ahụ. Otú ọ dị, ọbụna n’ìgwè nke abụọ ahụ, ndị nwere nchekwube jụrụ inwe mmetụta dị otú ahụ nke enweghị enyemaka.

A kpaliri Dr. Martin Seligman, bụ́ onye nyere aka n’ịkwadebe ụfọdụ n’ime nchọpụta ndị mbụ ahụ, itinye oge ya n’ịmụ banyere inwe nchekwube na enweghị nchekwube. O mere nchọpụta miri emi banyere ụdị echiche ndị na-adị elekarị onwe ha anya dị ka ndị na-enweghị enyemaka na-enwe. O kwubiri na enweghị nchekwube dị otú ahụ na-egbochi ndị mmadụ inwe ihe ịga nke ọma n’ọtụtụ mgbalị ndị a na-eme ná ndụ ma ọ bụ ọbụna na-eme ka ha ghara ime ihe ọ bụla. Seligman si otú a chịkọta enweghị nchekwube na mmetụta ọ na-enwe: “Nnyocha m mere ruo afọ iri abụọ na ise emewo ka m kwenye na ọ bụrụ na anyị na-ekwere mgbe nile, dị ka ndị na-enweghị nchekwube na-ekwere, na ọdachi si anyị n’aka, nakwa na ọ gaghị akwụsị akwụsị, nakwa na ọ ga-emebi ihe ọ bụla anyị na-eme, ihe ka ukwuu n’ime ya ga-adakwasị anyị karịa ka ọ gaara adakwasị anyị ma ọ bụrụ na anyị ekweghị na ọ ga-adị otú ahụ.”

Ọzọkwa, nkwubi okwu ndị dị otú ahụ pụrụ iyi ihe ọhụrụ nye ụfọdụ ndị taa, ma ha na-ada ka ihe ndị na-amụ Bible ma ama. Rịba ilu a ama: “Ọ bụrụ na ị dị umengwụ n’ụbọchị ahụhụ, ike gị pere mpe.” (Ilu 24:10) Ee, Bible na-akọwa n’ụzọ doro anya na nkụda mmụọ, na echiche ndị na-ezighị ezi na-eso ya abịa, ga-eme ka ị ghara inwe ike ime ihe. Otú ọ dị, gịnị ka ị pụrụ ime iji lụsoo enweghị nchekwube ọgụ ma nwekwuo nchekwube na olileanya ná ndụ gị?

[Foto dị na peeji nke 14, 15]

Olileanya pụrụ ịrụpụta ihe dị nnọọ mma