Nĩkĩ Twaĩle Kwĩthĩwa na Wĩkwatyo?

NŨLILIKENE kala kamwana kawaĩte kanza keetawa Daniel kawetwa kĩlungunĩ kĩvĩtu? Nata keka nĩkaendeeie kwĩthĩwa na wĩkwatyo mũlũmu vyũ? Ko nĩkethĩwa kavoie? Nĩkethĩwa ke thayũ ũmũnthĩ? Ti laisi kwĩw’a o na andũ ala maĩkĩĩaa vyũ kana wĩkwatyo nũtethasya mayasya ũu. Na vau ve ũndũ wa vata mũno tũkwĩmanyĩsya. Ũndũ ũsu nĩ kana, tũyaĩle kũsũanĩa atĩ wĩkwatyo nĩw’o kĩla kĩndũ. Ti w’o ndawa ya mathĩna maitũ onthe.

Ve ĩvinda kambunĩ ĩmwe nene ya maũvoo yĩtawa CBS News yakũlilye ndakĩtalĩ ũmwe wĩtawa Dr. Nathan Cherney ũtao ũkonetye wĩkwatyo. Ndakĩtalĩ ũsu aisye ti ũseo kũtinda saa syonthe ũiĩkĩĩthya mũndũ kana atĩ nũkũendeea nesa eethĩwa na wĩkwatyo. Aisye: “Ve aũme matetasya iveti syoo mayĩitavya atĩ iyĩthĩĩtwe iivindĩĩsya maũndũ ũndũ vaĩlĩte, na kana iyĩthĩĩtwe na mosũanĩo maseo.” Dr. Cherney ongeleeile kwasya: ‘Kũsũanĩa kwa nzĩa ĩsu kũtumaa andũ mekenga kana atĩ meethĩwa na mosũanĩo maseo na meethĩwa na wĩkwatyo mailea kũvoa. Ĩtina, mesa kwĩthĩa no maendeee naĩ, nĩmatonya kwambĩĩa kwĩtũla mũtĩ mayona ta matekĩĩte kĩthito kĩla kyaĩle nĩ kana mavoe, na ũsu ti ũndũ ũkwosana na kĩlĩko.’

Kũneena ũla w’o, kũkitana na ũwau mũthũku kũtumaa mũndũ atiwa e mũnou na ate na vinya. Andũ ma mũsyĩ na anyanya mayenda kwongeleela mũwau thĩna kwa kũmwonethya kana nĩ ta we ũtumĩte atavoa. Ĩndĩ ũu nĩ kwasya kana wĩkwatyo ndũtethya?

Tũyaĩle kwasya ũu. Nĩkĩ? Kwa ngelekany’o, sũanĩa wĩa wa ũla ndakĩtalĩ twaweta. Wĩa wake ti kũkitana na ũwau ĩmwe kwa ĩmwe, kana kũtetheesya mũndũ ekalange thayũ. Ĩndĩ nĩ kũtetheesya ala me na mowau mathũku mew’e me eanĩe, na mayĩkala me atanu ĩvindanĩ yĩla me thayũ mayũkitana na ũwau woo. Matakĩtalĩ ala mathũkũmaa wĩa ũsu maĩkĩĩa vyũ kana mũiito ũla ũtumaa mũndũ ethĩwa e mũtanu, o na e mũwau mũno, nĩw’o mũseo. Ve maũndũ maingĩ maĩkĩĩthasya kana wĩkwatyo no ũtethye ũndũnĩ ũsu na maũndũnĩ angĩ.

Wĩkwatyo Ũtethasya Ata?

Mũandĩki ũmwe wa maũndũ makonetye ũiiti wĩtawa Dr.  W. Gifford-Jones aisye: “Wĩkwatyo nĩ mũiito wa vata mũno.” Nĩwaandĩkie ĩũlũ wa ũkunĩkĩli wĩ kĩvathũkany’o weekiwe nĩ andũ nĩ kana mathime ũndũ ala mawaĩte ũwau mũthũku matonya kũtetheka meekĩwa vinya nĩ andũ angĩ. Kwosana na ũndũ andũ maasya, kwĩkĩa mũwau vinya nĩkũmũtetheeasya ethĩwe na wĩkwatyo mwingangĩ, na ayĩthĩwa na mosũanĩo maseo. Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe mwaka wa 1989 woonanisye kana awau ala mathangaaiw’e kwa nzĩa ĩsu mayaakw’a mĩtũkĩ. Ĩndĩ ũkunĩkĩli ũngĩ weekiwe ĩtina wa ũsu ndwaaonany’a vyũ kana kĩu nĩkĩkĩkaa. O na vailye ũu, ve ũkunĩkĩli ũngĩ wonanĩtye nesa kana awau ala methĩawa na andũ ma kũmekĩa vinya maikusaa ngoo mũno, na mayĩthĩawa na kyalya kingĩ mũno ta ala mate na mũndũ ũmekĩa vinya.

Kwasũanĩa andũ angĩ meekie ũkunĩkĩli mone ũndũ kwĩthĩwa na wĩkwatyo kana kũema kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtethya kana kũkaũmĩsya ala me ana ũwau wa ngoo. (coronary heart disease) Makũlilye aũme mbee wa 1,300 makũlyo mamanye kana nĩmekalaa mekwatĩtye maũndũ maseo thayũnĩ, kana mo nĩ ala andũ methĩawa na woni mũthũku thayũnĩ woo. Ĩtina wa myaka ĩkũmi nĩmasyokie vala ve aũme asu na meethĩa kana aũme mbee wa 12 katĩ wa 100, nĩmakwatĩtwe nĩ mũthemba mũna wa ũwau ũsu wa ngoo. Aingĩ ma ala makwatiwe nĩ ũwau ũsu maĩ ala meethĩawa na woni mũthũku thayũnĩ. Na maĩ aingĩ kũndũ kwĩlĩ kwa ala mekalaa mekwatĩtye maũndũ maseo thayũnĩ. Laura Kubzansky nĩ vulovesa mũtetheesya wa maũndũ ma ũima wa mwĩĩ na ũndũ andũ mekalanasya, nthĩnĩ wa Harvard School of Public Health, na aĩtye: “Ũĩkĩĩthyo mwingĩ wa kana ‘kwĩthĩwa na woni mũseo thayũnĩ’ no kũtethye mwĩĩ waku, umanĩte na ngewa ila andũ manenganĩte ĩndĩ ti ũkunĩkĩli wa saenzi. Ĩndĩ yu kwa ĩvinda ya mbee, ũkunĩkĩli ũũ nũtũnengie ũĩkĩĩthyo wa mbee wa w’o vyũ maũndũnĩ ma ũiiti. Nũtũĩkĩĩthisye kana kwĩthĩwa na woni mũseo thayũnĩ no kũtethye kũthĩnĩkĩa ũwau wa ngoo.”

Ve ũkunĩkĩli ũngĩ wonanĩtye kana andũ ala masũanĩaa mĩĩ yoo ndĩ vinya, mathĩnzwa mavoaa kavola kwĩ ala masũanĩaa kana mĩĩ yoo nĩ mĩlũmu. O na nĩvonekete kana ala mekalaa myaka mingĩ no ta ala me woni mũseo thayũnĩ. Asomi amwe nĩmendie kũmanya ũndũ kwĩthĩwa na woni mũseo kana mũthũku ĩũlũ wa ũkũũ kũtonya kũtethya kana kũkaũmĩsya ala akũũ. Kwoou nĩmoonisye andũ amwe akũũ mesengyi nguvĩ syoonanasya kana andũ akũũ me ũĩ mwingangĩ, na nĩmesĩ maũndũ maingĩ. Ĩtina wa kũsoma mesengyi isu, nĩmoonekie mambĩĩa kũtambya me na vinya mwingangĩ. Kĩu kyamatethisye mũno nũndũ o na vinya ũla moonekaa me naw’o, woonekie wĩanene na ũla maĩ matonya kũkwata maatĩĩe mũvango wa kwĩka masoesi kwa syumwa 12!

Nĩkĩ maũndũ ta kwĩthĩwa na wĩkwatyo, na woni mũseo thayũnĩ mekwoneka ta matumaa andũ maendeea nesa? No kwĩthĩwa andũ ma saenzi na ndakĩtalĩ matanamba kũelewa kĩlĩko kya mũndũ nesa na mĩĩ yitũ ũndũ matũsũngĩa ĩkũlyo yĩu. Ĩndĩ andũ me ũtũĩka ala masomeete ũndũ ũsu no matate. Kwa ngelekany’o, vulovesa ũmwe aĩtye: “Mũndũ e mũtanu na e na wĩkwatyo, nĩwĩw’aa nesa. Yĩla mũndũ ũkwĩw’a nesa ndethĩawa na thĩna mwingĩ wa ngoo, na kĩu nĩkĩtumaa mwĩĩ wake ũendeea nesa. Kau nĩ kaũndũ kangĩ mũndũ ũtonya kwĩka nĩ kana aĩkĩĩthye kana mwĩĩ wake nĩwekala wĩ na vinya.”

Ũndũ ũsu nũtonya kwoneka ta mweũ nĩ matakĩtalĩ amwe, aiiti ma mowau ma kĩlĩko, na andũ ma saenzi. Ĩndĩ ndũseng’asya ala memanyĩĩtye Mbivilia. Myaka ta 3,000 mĩvĩtu, ũla mũsumbĩ mũĩ weetawa Solomoni nĩwaveveewe aandĩka ũũ: “Ngoo ndanu nĩ mũiito mũseo; ĩndĩ veva mũtũlĩku ũtumaa mavĩndĩ moma.” (Nthimo 17:22) Ndeto isu nĩ nzeo. Mũsoa ũsu ndwaĩtye atĩ ngoo ndanu nĩ ndawa ya mowau onthe. Waĩtye “nĩ mũiito mũseo.”

No tũkũlye, Keka wĩkwatyo nĩ ndawa, vo ve ndakĩtalĩ ũtonya kũlea kũandĩkĩa mũwau ndawa ĩsu? Ũw’o nĩ kana, wĩkwatyo nũtethasya mũno, na ti o maũndũnĩ ma ũiiti me moka.

Ũndũ Woni Mũseo Kana Woni Mũthũku Ũkonetye Thayũ Waku

Ala mekaa ũkunĩkĩli nĩmethĩĩte kana kwĩthĩwa na woni mũseo nĩkũtethasya mũndũ mũno. Ala methĩawa na woni mũseo mekaa nesa kĩlasinĩ, wĩanĩ, o na mathaũnĩ. Kwa ngelekany’o, ve andũ matwie kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa timũ ĩmwe ya kũsemba ya aka. Ala mamamanyĩasya nĩmamasyaisye nesa nĩ kana mamanye ũtonyi wa kĩla ũmwe nesa vyũ. Kavindanĩ o kau aka asu nĩmakũlilw’e kana me na wĩkwatyo wa kũsinda masindanonĩ. Kwaendie ata? Wĩkwatyo ũla aka asu maĩ naw’o nĩw’o waĩ kĩthimi kyaw’o, nũndũ kĩla meekwatasya nĩkyo meanĩisye ĩtina, na ti kĩla amanyĩsya moo moonaa ta matonya kwĩanĩsya. Nĩkĩ kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtũtethya, kana kũema kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtũtũnga na ĩtina?

Andũ ma saenzi nĩmemanyĩĩtye maũndũ maingĩ kwa kũsisya nesa andũ ala methĩawa na woni mũthũku thayũnĩ. Myakanĩ ya 1960 ve ũndũ ũkonetye nyamũ mamanyie matataĩĩe. Nĩmamanyie kana nyamũ nivikaa vandũ ikaeka kwĩthĩwa na wĩkwatyo. Na nĩmamanyie kana o namo andũ no meke ũu. Kwa ngelekany’o, andũ ma saenzi nĩmoosie andũ mamekĩa kasũmbanĩ kaĩ na kelele mũthũku na mamea makenda no mamine kelele ũsu kwa kũvinyĩĩa tũindo tweekĩĩtwe vandũ maatĩanĩsye ũndũ monetw’e. Kwaendie ata? Nĩmatonyie kũmina kelele ũsu.

Andũ angĩ nĩmeekĩiwe kasũmbanĩ o kau na meewa o ũndũ ala angĩ matavĩtw’e. Ĩndĩ tũla tũsamũ meeiwe mavinyĩĩe nĩtwavĩndũĩtwe ũkethĩa o na mũndũ avinyĩĩa, ũla kelele ndũũthela. Aingĩ moo nĩmekisye ngoo na makola kũtata kũmina kelele ũsu. Yĩla mesie kwĩtwa ĩngĩ, o na mayaatata kwĩka ũndũ mamine kelele ũsu. Maĩ matavisye kĩlĩko kyoo kana mayĩsa kũmina kelele ũsu o na makeka ata. Ĩndĩ ti onthe kĩkundinĩ kĩu kya kelĩ maĩ na woni ũsu. Ala maĩ na woni mũseo mayaaĩkya ngoo. Maendeeie o kũtata.

Mũsomi wĩtawa Dr. Martin Seligman nũmwe watetheeisye kũvangĩthya ũkunĩkĩli wĩ kĩvathũkany’o wa ĩvinda yĩu. Eethĩie nĩwaĩle kũsomanga aelewe nesa ũndũ ũũ wa kwĩthĩwa na woni mũseo kana woni ũte mũseo. Nĩweekie ũkunĩkĩli mũno nĩ kana aelewe nesa andũ ala monaa matesa kũtetheka. Esie kũmanya kana kũsũanĩa kana maũndũ mayĩsa kũthi nesa nĩkũtumaa andũ aingĩ mew’a vinya wa kwĩka maũndũ mana, kana o na makalea kũmeka vyũ. Seligman aĩtye ũũ ĩũlũ wa ũndũ ũsu: “Nĩsomete ũndũ ũũ kwa ĩvinda ya myaka 25. Nĩnĩmanyĩte nesa vyũ kana tũkethĩwa na kĩmanyĩo kya kũĩkĩĩa o tondũ andũ ala me woni mũthũku thayũnĩ maĩkĩĩaa, kana nithyĩ tũtumaa tũkwatwa nĩ maũndũ mathũku, thĩna ũla twĩ naw’o nĩ wa kũendeea, na o na tũkeka ata maũndũ maitũ mayĩsa kũseũva, no tũkwatwe nĩ thĩna mwingangĩ kwĩ ũla tũtonya kwĩthĩwa naw’o keka tũiĩkĩĩaa ũu.”

Ĩngĩ, ũndũ ũsu nũtonya kwoneka wĩ mweũ nĩ andũ amwe, ĩndĩ ala memanyĩĩtye Mbivilia nĩmawĩsĩ. Kwa ngelekany’o, nthimo ĩmwe yaĩtye: “Ethĩwa nũnyalaa mũthenya wa thĩna, vinya waku nĩ mũnini.” (Nthimo 24:10) Mbivilia nĩyonanĩtye nesa kana kũkw’a ngoo, vamwe na kwĩthĩwa na mosũanĩo mate maseo, no kũtume twĩthĩwa tũte na vinya wa kwĩka maũndũ. Kwoou ũtonya kwĩka ata nĩ kana ũvetange woni mũthũku, na ũyĩthĩwa na woni mũseo na wĩkwatyo?

[Visa]

Wĩkwatyo nũtonya kũtethya mũno