Ki Kabakalañi Halutokwa Kuba ni Sepo?

KI LIKA mañi zeneka ezahala kambe Daniel yabulezwi kwa makalelo a taba yefelile, ili yanaabulailwe ki butuku bwa kansa inzaa sali mwanana, naazwezipili kuba ni sepo yetiile? Kana naakakona kufola kwa butuku bo? Kana kambe wapila kacenu? Nihaiba bona batu babalumela ka taata kuli sepo yakona kufolisa mutu habakoni kualaba lipuzo zeo. Mi taba yeo iluluta tuto ya butokwa. Haluswaneli kuba ni sepo yetulile tikanyo. Kuba ni sepo hakukoni kutatulula butata kaufela.

Mwa puisano yanaabile ni yona ni babihi ba makande (CBS News), mualafi yabizwa Nathan Cherney naafile temuso ya kuli hakusika luka kutaluseza batu babakula hahulu kuli bakafola ibile feela baba ni sepo, naaize: “Luiponezi baana babañwi habahalifela basali babona babakula ni kubataluseza kuli libaka habasa foli kikuli habayeyangi ka taata ni kuli habana sepo yetiile.” Mualafi yo naaekelize kubulela kuli: “Mubonelo ofosahezi wo utahisize kuli bakuli banahane kuli banani maata a kupaleliswa butuku kuyamba mwa mubili wabona, kono haiba muinelo wabona utotobela, bakona kuikalelwa kuli batu babañwi bakanahana kuli habasika ikataza luli kuli batibele butuku bo, mi taba yeo haisika luka.”

Kono batu babakula matuku asafoli abulaya batokwa kuikataza luli kuli batiyele matuku acwalo. Kaniti luli, ba lubasi ni balikani habana kubata kuli balatiwa babona babakula baikutwe mulatu ka za butuku bobakula bakeñisa kubataluseza litaba zefosahezi. Kono kana taba yeo italusa kuli kuba ni sepo hakukoni kulutusa?

Kutokwa. Ka mutala, mualafi yaswana yo ualafanga batu babakula matuku asafoli ka kubatusa kuli basike bautwa butuku haiba kukonahala. Baalafi babacwalo balumela ka taata kuli mualafelo otusa bakuli kuba ni mubonelo omunde wa lika ki wa butokwa hahulu nihaiba kwa batu babakula hahulu. Kunani bupaki bobuñata bobubonisa kuli kuba ni sepo kwakona kutusa hahulu bakuli.

Butokwa Bwa Kuba ni Sepo

Mualafi yomuñwi yali mubihi wa litaba za bualafi yabizwa W. Gifford-Jones naabulezi kuli: “Sepo inani maata luli mi yakona kualafa mutu.” Naanyakisisize lipatisiso zeezizwe mwa litaba za bualafi zebonisa butokwa bwa kuomba-omba batu babakula matuku asafoli abulaya. Baalafi babañata bakulubela kuli kueza cwalo kutusa bakuli kuba ni mubonelo omunde ka za muinelo wabona. Patisiso yeñwi yeneezizwe ka 1989 neibonisize kuli bakuli bane batusizwe ka nzila yecwalo nebapilile nako yetelele, kono lipatisiso zeezizwe cwanoñu fa haliyemeli hahulu taba yeo. Niteñi, lipatisiso libonisa kuli hañata bakuli babaomba-ombiwanga habalembwalangi hahulu mi habautwangi hahulu butuku sina bakuli babasa tusiwangi ka nzila yeo.

Patisiso yeñwi neibonisize butokwa bwa kuba ni sepo haiba mutu ukula mufuta omuñwi wa butuku bwa pilu. Baana babafitelela 1,300 nebabuzizwe ka za haiba banani mubonelo omunde ka za bupilo kamba kutokwa. Hamulaho wa lilimo zelishumi kuzwa fo, nekufumanwi kuli baana ba 160 kwa baana bao, nebakalile kukula butuku bwa pilu. Buñata bwa batu bane bakula ki bane basina sepo. Mualafi wamusali yabizwa Laura Kubzansky yaswalisana ni sikolo sa Harvard School of Public Health naabulezi cwana ka za patisiso yeo: “Hañata bupaki bobufiwanga ka za kuli kuba ni sepo kwakona kutusa mutu kuba ni buikangulo bobunde buzwanga kwa batu bane bataluselizwe feela cwalo, kono lo ki lona lwapili kuba ni bupaki bobuyemelwa ki sayansi bobubonisa kuli pilu ya mutu yakona kutuseha haiba aba ni sepo.”

Lipatisiso zeñwi zebaezize baalafi libonisa kuli batu babanani buikolwiso bwa kuli banani buikangulo bobunde bafolanga kapili hamulaho wa kualafiwa ka kupazulwa kufita babaikutwa kuli habana buikangulo bobunde. Lipatisiso zeñwi mane libonisa kuli batu babanani sepo bapilanga nako yetelele. Patisiso yeñwi ibonisa mo mubonelo omunde ni omaswe ka za kusupala ukona kuamela basupali. Basupali babañwi nebabonisizwe litaba zekuswani zebonisa kuli batu babasupezi baangiwa kuba batu babanani butali luli ni yeloseli, mi taba yeo neitahisize kuli basupali bao baikutwe hande hahulu kuli mane hane bazamaya, nebaeza cwalo ka maata. Taba yeo nei batusize luli, mane nekuswana feela inge kuli nebaezize lipapali zetiisa mubili ka lisunda ze 12!

Ki kabakalañi kuba ni sepo, buikolwiso, ni kuba ni mubonelo omunde wa lika hakukona kutusa batu kuikangula hande kwa mubili? Mwendi ba sayansi ni baalafi habakoni kualaba hande puzo yeo bakeñisa kuli habasika ziba kale hande mousebeleza munahano ni mubili wa mutu. Kono licaziba babaitutile zateñi bafa liakalezo zeñwi. Ka mutala, caziba yomuñwi yaituta za booko naabulezi kuli: “Mutu yatabile ni yanani mubonelo omunde wa lika habangi ni lipilaelo zeñata. Kuikutwa cwalo kukona kutusa hahulu mubili wa mutu. Batu bababata kuba ni buikangulo bobunde baswanela kuikataza kueza cwalo.”

Taba yeo ikona kuba yesienyi kwa baalafi babañwi, madokota ba booko, ni ba sayansi, kono haikomokisi batu babaituta Bibele. Ibato ba lilimo ze 3,000 kwamulaho, Mulena Salumoni yabutali naasusumelizwe kuñola taba ye: “Pilu yetabile ki mulyani omunde, kono pilu yelobehile ifeza mutu maata.” (Liproverbia 17:22) Liñolo le litalusa hande lika. Bibele fa haibuleli kuli pilu yetabile ki mulyani wa matuku kaufela, kono ibulela kuli pilu yecwalo ki “mulyani omunde.”

Kakuli kambe kuba ni sepo ki mulyani, hanili baalafi kaufela nebakafa mulyani wo kwa bakuli. Kono kuba ni sepo kukona kulutusa mwa linzila zeñwi kwandaa kulutusa feela kuba ni buikangulo bobunde.

Mobuamelwa Bupilo Bwamina Haiba Muba ni Sepo Kamba Kuikalelwa za Kwapili

Licaziba balemuhile kuli kuba ni sepo kutusa batu mwa linzila zeñata. Batu babanani sepo baezanga hande kwa sikolo, kwa mubeleko, mane nihaiba mwa lipapali. Ka mutala, nekuezizwe patisiso yeñwi ka za sikwata sa basali bane bali bamati. Baluti babona nebalikile kuziba hande buikoneli bwa mañi ni mañi wabona ilikuli balemuhe zene bakona kupeta mwa kangisano. Kono hape basali bao nebakupilwe kutalusa haiba nebaikutwa kuli nebaka eza hande mwa kangisano kamba kutokwa. Hamulaho wa kangisano yeo, nekulemuhilwe kuli basali bao nebaezize feela sina mone baikutwela kufita mone banahanela baluti babona. Ki kabakalañi sepo haikona kuama hahulu bupilo bwaluna cwalo?

Ba sayansi baitutile zeñata ka za taba yeo ka kutatuba batu babaikalelwa lika za kwapili. Mwa lilimo za ma 1960, nekuezizwe patisiso ka za molipilela lifolofolo, mi ba sayansi nebalemuhile kuli lifolofolo likona kukula butuku bobuñwi bobutiswa ki kutokwa sepo. Nebalemuhile kuli batu ni bona bakona kukula butuku bobuswana. Ka mutala, nebabeile batu mwa muzuzu mone kunani lilata leliñata mi babataluseza kuli nebakona kufelisa lilata leo ka kusina fa lisupo zeñwi ka kutatamana. Nebakonile kufelisa lilata leo.

Sikwata sabubeli ni sona nesitaluselizwe kueza nto yeswana, kono niha nesisina fa lisupo zeo, nesipalezwi kufelisa lilata. Buñata bwa batu mwa sikwata seo nebakalile kuikutwa kuziyeleha. Hamulaho wa nako, fa lizazi leliswana leo, batu ba mwa sikwata seo nebakupilwe kueza nto yeñwi kono nebazina-zinile kueza cwalo. Nebaikutwa kuli hakuna feela zene bakona kueza zeneka cinca lika. Kono nihaiba mwa sikwata seo, batu babañwi bane banani sepo nebasika zwafa, nebalikile mone bakonela kaufela kueza nto yene bakupilwe yeo.

Taba yeo neisusuelize mualafi yabizwa Martin Seligman, ili yanaatusize kulukisa zeñwi za litatubo zeo, kuzwelapili kuituta za kuba ni sepo ni za kuikalelwa za kwapili. Naabata kuziba libaka batu babañwi habaikutwanga kuli habakoni feela kueza lika zeñwi. Naalemuhile kuli haiba batu baikutwa kuli habakoni kueza lika zeñwi, kuka babela taata kuunga muhato ufi kamba ufi. Mualafi yo utalusa kuli: “Niezize lipatisiso ka za taba ye ka lilimo ze 25. Nilemuhile kuli batu babaikalelwa za kwapili batalusanga kuli ki bona bañi babatahisanga kuli lika zemaswe liezahale ku bona, kuli lika zeo likazwelapili kuezahala ku bona, mi kusina taba ni buikatazo bwabona, lika zemaswe likaezahala ku bona. Ninani buikolwiso bwa kuli bakeñisa mubonelo obanani ona batu babacwalo, lika zemaswe likazwelapili kuezahala ku bona kufita moliezahalela kwa batu babanani sepo.”

Batu babañwi bakona kukomoka kuutwa cwalo, kono babaituta Bibele bona habakomokiswi ki taba yeo. Mulemuhe zelibulela lishitanguti le: “Haiba uzwafa ka lizazi la ziyezi, maata ahao akaba amanyinyani.” (Liproverbia 24:10) Bibele ibonisa hande kuli haiba mutu azwafa ni kunahana lika zezwafisa, haana kuba ni maata a kueza lika. Kono mukona kueza cwañi kuli musike mwaikalelwa hahulu lika za kwapili ni kuli mube ni sepo?

 [Siswaniso]

Kuba ni sepo kukona kutusa hahulu mutu