U Mulandu ci Uno Tukalondekelwa Upaalilo?

Nga cali uli, ndi cakuti Daniel uwatalandwapo umu cipande icafumako uwalwile kansa, atwalilila ukuya sana nu upaalilo? Uzye nga wacimvizye ulwale wakwe kansa? Uzye ndakai nga ali nu umi? Nanti sile antu akalanda ukuti upaalilo ungalenga umuntu ukupola yatange yalande vivyo. Nupya ukwene ali mulandu uno cacindamila ukumanya icisinka cii. Tutafwile ukulaelenganya ukuti upaalilo ungamala nanti ukupozya indwala zyonsi. Upaalilo usipozya.

Lino Dr. Nathan Cherney walanzyanyanga na aku mulawasa wa CBS, wacelwile antu ukuti citaya ningo ukunena alwale sana ukuti yamapola nga yaya nu upaalilo, watiile: “Insita zimwi aci nga yalwala sana ya iya yakayapeela imilandu ukuti yatelenganyangapo sana, nu kuti yatenekelanga ivisuma.” Dr. Cherney walanzile nu kuti: “Imyelenganyizizye iyo ikalenga antu yalola ukuti ndi cakuti ukwenekela ivisuma, nupya ukwelenganya ivisuma ungapola, nupya ndi cakuti utapozile, yamwi yakatandika ukwelenganya ukuti utaombisye pakuti upole. Lelo cisi cisuma ukwelenganya vivyo.”

Umu cumi, antu akacula ku ndwala izipisye yakalwisyanya sana ni ndwala zizyo. Ya lupwa yao ni vyuza yatanga yatemwe ukuti cayatalila sana lino yakucula pa mulandu nu kuyalenga ukuyuvwa amulandu. Uzye lyene tungasondwelela ukuti upaalilo u wa sile sile?

Awe foo. Dokota ali umwi kwene akaazwa alwala indwala izisipola, pakuti yatauvwa sana ukuwaya lino yacili nu umi. Ya dokota ya musango uwo yazumila ukuti ukulwazya ukukalenga alwale ukuya ni nsansa kwacindama sana nanti sile a kuli yano iyalwalisya. Kwaya usininkizyo uukalangilila ukuti upaalilo ungalenga umuntu ukuya ni nsansa nupya ungamwazwa sana.

Umulandu Uno Upaalilo Wacindamila

Dr. W. Gifford-Jones kalemba wa malyasi pa vya cipatala, walanzile ukuti, “upaalilo wakwata maka ya kupozya.” Wapitulwike umu kulondelezya kwa mu vya cipatala pakuti azane umulandu uno cacindamila ukukomelezya alwale ali umupiipi nu kufwa. Cazanwa ukuti, ukwazwa antu umu nzila yii kukayalenga ukuya sana nu upaalilo alino nu kulaelenganya pa visuma. Umu kulondelezya ukwacitike umu 1989 cazanyile ukuti alwale akaazwiwa umu nzila yii yakalengela, lelo umu kulondelezya ukwa ndakai yatasininkizya ndi cakuti alwale yayo yangalengela. Cazanwa ukuti alwale akakomeleziwa yasilwala sana malwale ya kusakamikwa nupya yasiuvwa sana kuwaya wakwe yayo aasikomeleziwa.

Ukulondelezya na kuze kukalangilila ivikacitika ndi cakuti alwala indwala zya ku mwenzo yakwenekela visuma nanti viipe. Kwali ukuzya aonsi 1,300 ndi cakuti yelenganyanga pa visuma nanti pa viipe ukulozya uku umi. Lino papisile imyaka 10, cazanyilwe ukuti aonsi 160 pa yonsi yayo yalwile indwala imwi iya ku mwenzo. Nupya aingi pa yonsi yayo yenekelanga iviipe. Laura Kubzansky uwasambilila sana pa umi wa yantu na pa miyele yao uwa pi sukulu lino yakaya mukusambililapo ivya kulwazya lino yakaama ukuti Harvard walanzile ati: “Mpiti kutaali usininkizyo wa mpomvu uwalangililanga ukuti ‘ukwelenganya pa visuma,’ u kusuma ku umi. Lelo ukulondelezya ukwacitike u kukapeela usininkizyo wa mpomvu uwa kutandikilapo uno ya sayansi yalanda, uukalangilila ukuti ukwelenganya pa visuma kukalenga umwenzo ukuomba ningo.”

Umu kulondelezya na kuze cazanyilwe ukuti antu aakalola ukuti umi wao usuma sana yakapola zuwa nga yayalepula ukucila yayo akalola umi wao ukuti usi usuma. Nupya ukwenekela ivisuma kukalenga umuntu ukwikala imyaka iingi. Kulondelezya kumwi ukwaliko kwalangilile vino cayanga ku yakote auvwanga ningo pa mulandu nu kukota. Aalondelezyanga yalanzile akote mameseji yamwi aalandanga ukuti akote yaya na mano nupya yamanya sana ivingi, ni cacitike icakuti akote aingi yakwatileko amaka. Akote yayuvwile kwati avino cikaya nga umwi watukusya umwili pa milungu 12!

U mulandu ci uno upaalilo nu kwelenganya pa visuma kukalenga umuntu ukuya nu umi usuma? Limwi ya sayansi na ya dokota yatatala yamanya ningo amano ya muntu nu mwili pakuti yangapeela ivyasuko ivikumanile. Lelo yamwi aasambilila sana, kulingana na vino yakalondelezya calenga yamanyepo vimwi. Uwasambilila sana pa wongo walanzile ati: “Cikauvwika ningo ukuya ni nsansa alino nu upaalilo. Cikalenga umwi ukukanasakamikwa sana nupya nu umi ukaya ningo sana. Nupya ali cintu na cuze cino antu yangacita pakuti yaye nu umi usuma.”

Icisambilizyo cii cingaloleka kwati icipya kuli ya dokota yamwi, nu ku yantu asambilila pa melenganyo ya yantu na kuli ya sayansi, lelo asi cipya ku yantu asambilila Baibo. Umupiipi ni myaka 3,000 Leza walenzile umwene wa mano Solomoni kuti alembe mazwi yaa: “Umwenzo wa nsansa umulembo usuma sana. Umwenzo utitikiziwe ukaumya amafupa.” (Mapinda 17:22) Lolini icisinka icikulandwapo. Icikomo cii cisikulanda ukuti umwenzo wa nsansa ukapozya indwala ili yonsi lelo cikulanda sile ukuti “umulembo usuma sana.”

Nupya cingazipa ukuzya ukuti, ndi cakuti upaalilo wali u mulembo, a dokota ci angakana kulanda ati waomviwa? Nupya upaalilo ukaazwa nu mu vintu vyuze asi sile umi utupu.

Vino Ukwenekela Ivisuma Nanti Ukwenekela Iviipe Kwakuma Umi Winu

Aakalondelezya pa vintu yazana ukuti aakaenekela ivisuma yakaazwiwa umu nzila izingi. Yakacita ningo pa sukulu, pa ncito nanti umu vyangalo. Kwali ukulondelezya api umba lya yanaci asimulanga ulwilo lwa kucimvyanya. Aayasambilizyanga icangalo yalondelizye pa mwanaci wenga na wenga pakuti yamanye muno angacita ningo lino akusimula. Nupya kwali nu kuzya anaci yayo pali vino yelenganyanga ukuti avino yakwenekela ukuti vimacitika lino yakucimvyanya. Ni cacitike icakuti anaci yacisile vivikwene vino yataile ukuti avino yamacita ukucila vino aayasambilizyanga icangalo yelenganyanga ukuti ivimacitika. U mulandu ci uno upaalilo ukatwazwila sana?

Kwaya ukusambilila ivintu ivingi sana pa upusano uwaya mu kwenekela ivisuma nu kwenekela iviipe. Ukucila pa myaka 50 iyapita, ya sayansi yasambilile ukuti inyama kumwi sile na antu yangasambilila ukukanaya nu upaalilo. Pa nsita imwi isile antu umu muputule umwali sana icongo nupya yayanenyile ukuti yangalesya icongo cico ndi cakuti yatinika mabatani yamwi muno yakonkanile. Lino yacisile vivyo yakwanisye ukulesya icongo.

Iumba lyakwe ciili ilya yantu yalinenyile ukucita icili cimwi kwene, lelo lino yatinike mabatani icongo citasizile. Wakwe vino mungelenganya, aingi ali umwi umba lyakwe ciili yalolanga kwati vitanga viombe. Lino yayezizye umuku wakwe ciili yasitokanga. Yamanyile ukuti nanti yezya kusi ivimasenuka. Lelo yamwi ali mwi umba kwene lii aenekelanga ivisuma yatatoovwike yatwalilile sile ukwezya.

Dr. Martin Seligman uwazwilizye umu kulondelezya kuu, wapingwililepo ukutwalilila ukusambilila pa kwenekela ivisuma na pa kwenekela iviipe. Wasambilile umulandu uno antu yamwi yailolelanga ukuti ivintu vitanga viyazipile. Wasondwelile ukuti ndi cakuti antu yakwenekela iviipe cikayatalila sana ukucita icili consi. Seligman walanzile ati: “Pa myaka 25 ino nasambilila pi lyasi lii, nazana ukuti antu akaenekela iviipe yamanya ukuti iviipe ivikayacitikila u mulandu wao, nu kuti vilatwalilila ukuyacitikila asi mulandu na vino yangacita. Nasininkizya ukuti vino antu aakaenekela iviipe yakaelenganya vivyo, cikalenga iviipe ivingi vyayacitikila ukucila akaenekela ivisuma.”

Amazwi yayo yanguvwika apya ndakai, lelo aasambilila Baibo yene yayamanya mpiti. Kwaya ipinda ilikati: “Nga watovoka ala amaka yako yalacepelwa pa wanda uno wizilwa ni ntazi.” (Mapinda 24:10) Baibo ikalondolola ningo ukuti ukutoovoka ni myelenganyizizye iipe vingamumala maka ya kuomba. Nomba uzye mungacita uli pakuti mucimvye amelenganyo akalenga mwaenekela iviipe nu kutandika ukulaenekela ivisuma nu kuya nu upaalilo umu umi winu?

 [Cikope pifwa 4, 5]

Upaalilo ungacita ivintu ivisuma ivingi