Omolwashike twa pumbwa etegameno?

ANDO Daniel ngoka twa zi nokupopya okwa li a tsikile okukala e na etegameno, andola oshike sha ningwa po? Mbela ando okwa ka monena ngaa okankela omuti? Mbela ando oku na omwenyo sigo onena? Aantu mboka yi itaala kutya etegameno otali vulu okukwathela omuntu ngoka te ehama a tye po hwepo, nayo itaya ka zimina omapulo ngoka. Shono otashi ulike kutya katu na okukala unene twa lenga etegameno, tse katu na okukala tu wete kutya kali na ekwatho lyasha. Etegameno ihali panga nenge li aludhe omikithi adhihe.

Ndohotola gwedhina Nathan Cherney, ngoka a li a pulwapulwa koradio yedhina CBS News moAmerika, okwa londodha shi na ko nasha nokulombwela aavu kutya etegameno lya kola otali vulu oku ya aludha, a ti: “Opu na aasamane yamwe haya nyenyetele aakulukadhi yawo mboka taye ehama kutya sho itaaya ti po hwepo, aniwa osho ya teka omukumo yo ihaya dhiladhila iinima tayi tungu.” Okwa gwedha ko a ti: “Omadhiladhilo ngono ohaga ningitha aantu ya kale yu uvite kutya omuvu oku na oonkondo a keelele oshitumbuka nenge okankela kaayi taandele molutu lwe. Yamwe ohaya kala yu uvite kutya ngele onkalo yomuvu itayi hwepopala, nena oye e na okupewa ombedhi, oshinima shono sha puka.”

Aantu mboka ye na uuvu woshinamenena, ohaya kala taya ningi ngaashi taya vulu ya tye po hwe po. Onkee ano, aantu yaandjawo kaye na nando oku ya ningitha ya kale yu uvite ye na ondjo, oshoka oya gwililwa po nale kuuvu wawo. Mbela natu thike ihe pehulithodhiladhilo kutya etegameno kali na ekwatho lyasha?

Aawe. Ndohotola Nathan Cherney, ngoka a popiwa metetekelo, naye oku na owino yokukwathela aavu, opo uuwehame mboka ye na kaawu ya ye komwenyo. Ihe nonando ongawo, iha kutha po uuwehame waavu thiluthilu nenge a lelepeke onkalamwenyo yawo. Pehala lyaashono, ohe ya kwathele owala ya tye po hwepo noya kale ya nyanyukwa, manga ye li momwenyo. Oondohotola dholudhi ndono, odhi itaala kutya osha simana okupanga omuvu momukalo ngoka tagu mu kwathele a kale e na ombili yopamadhiladhilo, nonando ote ehamenene. Opu na uumbangi owundji mboka tawu ulike kutya etegameno otali vulu okukwathela omuntu a kale e na ombili yopamadhiladhilo.

Omolwashike etegameno lya simana?

Omunyoli gwiifo ya pamba uunamiti, ndohotola W. Gifford-Jones okwa ti:  “Etegameno ohali kwathele omuntu a tye po hwepo.” Shono okwe shi popi konima yomapekapeko ngoka ga ningwa, opo ku kwathelwe mboka taye ehamenene ya kale ye na ombili yokomwenyo. Ekwatho ndyono ngawo, otali vulu oku pa aavu etegameno noya kale ye na etaloko ewanawa. Uuyelele wumwe mboka wa monikile mo 1989, owu ulika kutya aavu mboka ya kwathelwa ya kale ye na etegameno oya li ya kala nomwenyo ethimbo ele. Ihe uuyelele mboka opo wa monika ngashingeyi, inawu koleka naanaa oshinima shoka. Omakonakono oge shi ulika kutya aavu mboka haya kwathelwa ya kale nombili yokomwenyo, ihaya kwatwa naanaa kepolimano noihaya kala muuwehame wamemememe ya fa mboka inaaya pewa ekwatho lya sha.

Natu tale ishewe komapekapeko gamwe nkene etaloko ewanawa netaloko ewinayi hali gumu mboka ye na uuvu womutima (coronary heart disease [CHD]). Aalumentu ya konda pe 1 300 oya li ya pulwapulwa ku talike kutya yangapi ye na omukumo nayangapi ya teka omukumo. Mokati kaalumentu 1 300 aashona owala ya li ye na omukumo, omanga oyendji ya li ya teka omukumo. Konima yomimvo omulongo, oya konakonwa ishewe e taku monika kutya oopelesenda 12 dhaalumentu mboka ya teka omukumo oya li ye na oludhi lwontumba lwuuvu womutima. Meme Laura Kubzansky omuprofesoli, ngoka ha kwathele kosikola hayi ithanwa Harvard School of Public Health, ha longo aantu kombinga yuulipamwe, okwa ti: “Uumbangi kutya okukala nombili yokomwenyo otaku vulu okukwathela omuntu a kale e na uukolele, omitotolombo dhowala, aanongononi inaya koleka oshinima shoka. Uuyelele kombinga yaalumentu 1 300 mboka ya konakonwa owo wotango tawu ulike kutya okukala wu na omwenyo omwanawa ohashi kwathele omuntu wu kale wu na uukolele nosho wo kuu kwatwe nuupu kuuvu womutima.”

Omapekapeko gamwe ishewe ngoka ga ningwa otagu ulike kutya mboka haya kala ye na omukumo konima yetando, ohaya ti po hwepo nziya, omanga mboka haya kala ya teka omukumo ihaya aluka nziya. Aantu yamwe oye shi ndhindhilika kutya ngele omuntu oku na etaloko ewanawa ohashi vulika a kale nomwenyo ethimbo ele. Omapekapeko oga li ga ningwa ku talike nkene uukulupe hawu gumu mboka ye na etaloko ewanawa nosho wo mboka ye na etaloko ewinayi. Nziya konima owala sho aakulupe ya tuminwa omatumwalaka kutya okukala omukokele otashi ti owu na owino nosho wo uunongo, oya tameke okweenda nondjungu nokukala ye na oonkondo. Ondjungu ndjoka ya li ye na, oya fa yomuntu ngoka a kala ta ningi omadhewo uule woomwedhi ndatu lwaampo.

 Omolwashike okukala wu na etegameno, omukumo nosho wo etaloko ewanawa hayi vulu okukwathela omuntu a kale e na uukolele? Aanongononi noondohotola otashi vulika kaayu uvite ko nawa natango nkene olutu lwomuntu nosho wo uuluyi we hawu longo, onkee itaya vulu okugandja eyamukulo lyothaathaa kepulo ndyoka. Ihe mboka ya konakona kombinga yolutu nuuluyi womuntu, otaya vulu okufekela shi ikolela kuunongo, kontseyo nenge kuuyelele mboka ya mona. Pashiholelwa, omuprofesoli gumwe guuluyi nosho wo oothipa dholutu lwomuntu okwa ti: “Omuntu oho kala wu uvite nawa ngele wa nyanyukwa nowu na etegameno. Iho kala wa gwililwa po unene pamadhiladhilo nolutu ohalu kala lwa ndjangumukwa. Shono aantu taya vulu okuninga, opo ya kale ye na uundjolowele, osho okukala ye na ombili yokomwenyo, ya nyanyukwa noye na etegameno.”

Omimvo 3 000 lwaampono dha ka pita, omukwaniilwa omunandunge, Salomo, okwa li a wilikwa kuKalunga a nyole kombinga yoshinima shoka. Otashi vulika oondohotola dhimwe, aanongononi nosho wo mboka haya panga uuvu wopamadhiladhilo, opo tayu uvu lwotango uuyelele mbuka wu li mOmbiimbeli. Omayeletumbulo 17:22, otaga ti: “Omutima gwa nyanyukwa otagu eta uundjangandjele, ihe omwenyo gwa nyanyagulwa otagu thipula omasipa.” Mboka haya konakona Ombiimbeli, oohapu ndhika kadhi shi oompe kuyo. Ovelise ndjika inayi tya kutya omwenyo gwa nyanyukwa otagu vulu okupanga uuvu wontumba, ihe oya ti kutya otagu “eta uundjangandjele.”

Uushili owo kutya, ando etegameno olya li omuti gokupanga, nena ando oondohotola adhihe otadhi gu gandja kaavu. Oshinima shimwe ishewe osho kutya, etegameno ihali etele owala omuntu uundjolowele, ihe otali vulu wo oku mu etela ombili yokomwenyo.

Omukumo, uunye nosho wo onkalamwenyo

Aakonakoni yiinima oye shi mona kutya mboka ye na omukumo ohashi ya etele omauwanawa ogendji. Ohaye shi enditha nawa kosikola, kiilonga nomomaudhano. Pashiholelwa, opu na omapekapeko gamwe ngoka ga li ga ningwa nosipana yimwe yoomeme yokumatuka. Aadheuli yawo oya li ye ya konakona tango taya tala owala kutya ohaya tondoka ngiini. Oya konakona wo oomeme mboka ya tale kutya oye na omukumo gu thike peni. Iizemo oyu ulike kutya mboka ye na omukumo, oyo ya li ye na ondapo ye vule mboka kaaye na naanaa omukumo. Omolwashike aantu mboka ye na omukumo haye shi enditha nawa monkalamwenyo?

Omuntu ngoka kee na omukumo, oku na uunye. Omapekapeko gamwe ngoka ga ningwa mo 1960 nasha, kombinga yeihumbato lyiinamwenyo, oge etitha pu totwe omupopyo gumwe hagu ti kutya iinamwenyo ohayi ihumbata unene shi ikolelela kedheulo ndyoka ya pewa nenge koonkalo ndhoka ya pita mudho, ihe hakunkene ya shitwa. Aapekapeki oye shi mona kutya aantu nayo ohaya vulu okwiihumbata shi ikolelela keputuko nokoonkalo ndhoka ya pita mudho. Pashiholelwa, opu na omapekapeko gamwe ngoka ga li ga ningilwa ongundu yimwe yaantu ndjoka ya tulwa mehala mu na omakudhilo kaage shi kwiidhidhimikilwa. Oya li ya lombwelwa mpoka ye na okuthinda, opo omakudhilo ngoka ga shune pevi noya li ya pondola oku shi ninga.

Ongundu ontiyali oya li ya lombwelwa oshinima sha faathana, ihe sho ya thindi mpoka ya lombwelwa yi thinde, inapu ya elunduluko lyasha. Oyendji oya li yu uvite kutya kaye na we shoka taya vulu okuninga po. Oya li ya pulwa konima yethimbo, mesiku olyo tuu ndyoka ya ninge oshinima sha faathana, ihe oyendji kaya li ya we ya hala okukambadhala. Oya li ye wete kutya itaya vulu we okuninga po sha. Ihe yamwe mboka ye na omukumo, yomongundu ndjoka ontiyali, inaya sa uunye, oya tsikile okuninga ngaashi ya lombwelwa.

Ndohotola Martin Seligman, ngoka a li u unganeka oshinima shono, oshe mu inyengitha a ka konakone nkene omukumo nosho wo uunye hayi gumu aantu monkalamwenyo. Okwa li a konakona nuukeka okudhiladhila kwaantu mboka ye na egamo lyoku iyekelela. Okwe shi ndhindhilike kutya aantu mboka ye na uunye, ihaya tungu, nohashi ya imbi ya ninge iinima yi itula mo. Oshinima shoka ohashi yi moshipala omalalakano gawo monkalamwenyo. Sho ndohotola Seligman a ngongo kombinga yuunye, okwa ti: ‘Omimvo 25 ndhoka nda kala tandi konakona uukwatya mboka odha tompa ndje ndi mone kutya ngele ohatu kala twa sa uunye aluhe, nenge tu uvite kutya otu na omupya mukehe shimwe nosho owala tatu kala ngawo sigo aluhe, iinima kayi na siku yi ke tu endele nawa. Onkee ano, katu na okwiitaala oshinima sha tya ngaaka.’

Ngaashi twe shi popi metetekelo, otashi vulika oshinima shoka shi kale oshipe kuyamwe, ihe mboka haya konakona Ombiimbeli oye shi kutya etekomukumo olya nika oshiponga. Ombiimbeli mOmayeletumbulo 24:10 otayi ti: “Ngele to tenguka pethimbo lyuudhigu, nena oonkondo dhoye oonshona ngiini!” Ombiimbeli oye shi popya sha yela kutya etekomukumo nokuninga omwenyo omwiinayi ohayi yugu omuntu oonkondo dhokuninga sha. Oshike to ka ninga po wu kondjithe uunye, nokukala wu na omukumo, opo wu kale wu na etegameno monkalamwenyo yoye?

[Picture on page 4, 5]

Etegameno otali vulu okweetela omuntu uuwanawa owundji