Thangwe Ranyi Tikufunikira Cidikhiro?

KODI n’ciyani comwe cingadacitika na Daniel, mulumbwana omwe akhaduwala kankro omwe wafotokozedwa mu nkhani yapita ire, bzingadakhala kuti alibe kutaya cidikhiro cace? Kodi angadakwanisa kupirira matendayo? Kodi angadakhala na moyo mpaka ntsiku zino? Napo wale omwe ambakhotcerera cidikhiro angathamangire lini kutawira mibvunzoyi akanati kukumbuka. Ifepano tikupfunza cinthu cakufunika kwene-kwene. Tin’funika lini kumbanyozera mphanvu ya cidikhiro. Koma cidikhiro cingamalise lini mabvuto yentse.

Pa mbali inango ya mibvunzo yomwe idacitika pa TV CBS News, dotolo Nathan Cherney adalewa kuti kunyoza cidikhiro pakuthandiza wanthu omwe akuduwala ni ngozi ikulu. Mwa ciratizo, iye adalewa kuti: “Bzidacitika kale kuti mwamuna winango adatsimula mkazace mwaukali mwa kumulewa kuti iye alibe kukumbuka bwino.” Ndipo adalewa pomwe kuti: “Makumbukidwe ya mwamunayu yalibe kukhala bwino, ndipo wanthu akambacita bzinthu bzakuipa, winango ambalewa kuti iwo alibe kukumbuka bwino, ndipo ambalewa kuti alibe kucita bwino.”

Kulewa cadidi, omwe akuduwala matenda yakusaya kucira akucita nyongo ikulu kwene-kwene yakunetesa. Tenepo adzinza ayai axamwali wawo ambafuna lini kuwathimizira pomwe mabvuto yanango. Tsono tingalewe kuti cidikhiro n’cakufunika lini?

Ne! Mwa ciratizo, dotolo omwe ambaphatisa basa mankhwala yakudjedjeresa—kuwawa, mankhwalayo yambapoza lini matendayo ayai kucitisa kuti munthuyo akhale na moyo utali, koma yambacitisa munthuyo kuti aleke kubva kuwawa pomwe akulimbana na matendayo pa moyo wace. Madotolo yambakhulupira kwene-kwene cithandizo comwe cingathandize munthu kukhala wakukondwa napo kuti akuduwala kwa nthawe itali. Pana umboni bwakulatiza kuti cidikhiro cingacite bzimwebzi—na bzinthu bzinango.

Kufunika kwa Cidikhiro

Mtola nkhani na dotolo W.Gifford-Jones adalewa mwakutsimikiza kuti: “Cidikhiro ni kalapidwe ka matenda.” Iye adacita mapfunziro yakusiyana-siyana kuti atsimikizire kufunika kwa kupereka thandizo la makumbukidwe kwa atenda omwe ali penu-penu. Thandizo ninga limweri limbathandiza wanthu kupitiriza kukhala na cidikhiro cakuti anicira. Kafukufuku winango omwe adacitika mu 1989 adafotokoza kuti atenda azinji omwe ambathandizidwa mwa njira imweyi ambacira na kupita kwa nthawe, koma kafukufuku omwe wacitidwa tsapanopapa ukutsimikizira lini bzimwebzi. Napo bziri tenepo, kafukufuku ambatsimikizira kuti atenda omwe ambapasidwa thandizo la makumbukidwe ambakhala lini wakusunama kwene-kwene ne kubva kuwawa kwene-kwene kuposa wale omwe ambatambira lini thandizolo.

Onani kafukufuku winango omwe adacitika pakufuna kudziwa bza makumbukidwe yabwino na yakuipa pakulewa bza matenda ya uzingo bomwe bumbayendesa mulopa mu mtima ayai coronarianas (DC). Thimu la wanthu wakupitirira 1300 adabvunzidwa kuti atsimikizire kuti ambawona tani pa nkhani yakukhala na makumbukidwe yabwino na yakuipa pakulewa bza moyo. Pambuyo pakupita magole khumi, amuna wakupitirira 12% wa thimu limweri adagumanika na matenda yamweya. Mbogo ya wanthu omwe akhalibe makumbukidwe yabwino idathumizirika kwene-kwene kuposa omwe akhana makumbukidwe yabwino. Laura Kubzansky, mthandizi wa mpfunzisi pa nkhani ya zaumoyo ku Harvard adati: “Umboni buzinji bomwe bumbakhotcerera nzeru yakuti “makumbukidwe yabwino” yambathandiza kukhala na thanzi labwino, imbacokera ku bzinthu bzomwe bzidanembedwa kale-kale—sikuti kafukufuku omwe ambacitidwa na masiyentista. Kafukufuku umweyu akulatiza umboni bwakuyambirira bomwe budacitidwa pa nkhani ya matenda ya mtima.

Kafukufuku winango walatiza kuti wale omwe ambakhala lini na makumbukidwe yabwino pakulewa bza thanzi lawo ambacira lini kamangu akacitiwa operasau kuposa wale omwe ana makumbukidwe yabwino. Iwo adazindikirambo kuti munthu akhale na moyo utali an’funika kukhala na makumbukidwe yabwino. Kafukufuku winango wawona momwe munthu ambatokonyedwera na makumbukidwe yabwino na yakuipa akakalamba. Wanthu wakukalamba akauzidwa mafala yabwino, ambabzibva bwino ndipo ambakhala na mphanvu ya kufamba. Kucinja kumweku n’kwakundendemerana na bzomwe bzimbacitika munthu akamala sumana 12 akucita masenzeka yakulimbisa thupi!

Thangwe ranyi makhalidwe ninga cidikhiro na makumbukidwe yabwino bzimbathandiza munthu kukhala na thanzi labwino? Pinango masiyentista na madotolo ambabvesesa lini bwino makumbukidwe na thupi la munthu kuti akwanise kupereka mitawiro yakubveka bwino. Koma adziwi omwe ambapfunza bza nkhaniyi angakwanise kupereka makumbukidwe yawo pakulewa bza nkhaniyi. Mwa ciratizo mpfunzisi winango wa ulupi adalewa kuti: “Bziri bwino kukhala na cidikhiro na wakukondwa. Ni khalidwe labwino lomwe limbacitisa munthu kuleka kukhala wakusunama kawiri-kawiri ndipo thupi limbakhala lakulimba. Ni cinthu cinango comwe munthu angacite kuti akhale na thanzi labwino.”

Nzeru imweyi imbadabwisa adotolo, masiyentista na omwe ambapfunza makumbukidwe ya munthu, koma omwe ambapfunza Bibliya ambadabwa lini nayo. Pafupi-fupi magole 3000 mbuyomu, mambo Salomau adanemba mafala yakuti: “Mtima wakukondwa ni mankhwala yabwino, koma mtima wakusweka umbamalisa mphanvu za munthu.” (Mimwani 17:22) Onani bzomwe vesiri likulewa. Vesiri likulewa lini kuti mtima wakukondwa umbapoza matenda yali-yentse, “koma kokha ni mankhwala yabwino”.

Pinango mungabzibvunze kuti: Bzingadakhala kuti cidikhiro ni mankhwala, kodi ni dotolo uponi omwe angadambapasa lini atenda? Kuthumizira bzimwebzi, cidikhiro cimbabweresa phindu kuposa kukhala na thanzi labwino.

Makumbukidwe Yabwino na Wakusaya Kukhala wa Makumbukidwe Yabwino pa Moyo Wanu

Afufudzi azindikira kuti wanthu omwe ana makumbukidwe yabwino ambagumana phindu mu njira zakusiyana-siyana. Bzinthu bzimbafambira bwino ku xikola, kubasa, napo pomwe akucita masenzeka yakulimbisa thupi. Mwa ciratizo, onani kafukufuku winango omwe wacitidwa na thimu la akazi wakucita masenzeka yakuthamanga. Apfunzisi wawo adafotokoza bzomwe bzidacitisa kuti anyakuthamangawo bzinthu bziwafambire bwino. Pa nthawe ibodzi-bodziyo, akaziwo adabvunziwambo, ndipo iwo adalewa kuti bzomwe bzidawacitisa kuti bziwafambire bwino ni cidikhiro. Pambuyo pa kafukufukuyo, bzidawoneka kuti cidikhiro ndico cidathandiza akazi wakuthamanga wale kuti bzinthu bziwafambire bwino sikuti bzomwe apfunzisi wale adafotokoza. Thangwe ranyi tingalewe kuti cidikhiro n’cakufunika kwene-kwene?

Azinji ambapfunza makumbukidwe yabwino mwa kucinja makumbukidwe yakuipa—yomwe akhanayo. Mkati mwa magole ya 1960 anyakufufudza nkhani adazindikira bzinthu bzinango pakulewa bza momwe bzirombo bziriri, bzomwe bzidawacitisa kulewa mafala aya: “Tapfunza mwakusaya thandizo.” Ndipo iwo adazindikirambo kuti wanthu angaduwale matenda ninga yamweya. Mwa ciratizo, omwe adagumanika pa kafukufukuyo adabva baludya ndipo iwo adauzidwa kuti anyamalise baludyalo mwakucita kutinya butau. Iwo adakwanisa kunyamalisa baludyalo.

Thimu laciwiri lidauzidwambo bzibodzi-bodzibzo—koma kwa iwo kutinya butau kulibe kuphata basa. Ninga momwe tingakumbukirire, azinji wa thimu laciwiri adayamba kubzidva kuti alibe na basalo. Pomwe adacita pomwe mayezo manango, iwo alibe kuphatisa basa malango. Iwo adawona kuti ciri-centse comwe angadacita cingadaphata lini basa. Napo wanthu wa m’thimu laciwiri omwe akhana makumbukidwe yabwino, alibe kubvuma kubwerera mbuyo.

Dotolo Martin Seligman, omwe adathandizira kukonzedwa kwa mayezo yakuyambirira, adalimbisidwa kupfunza kusiyanisa kukhala na cidikhiro na kukhala wakusaya cidikhiro. Iye adafufudza kakumbukudwe ka wanthu omwe ambabziwoma kuti alibe na basalo. Iye adawona kuti makumbukidwe yamweya yambatazisa wanthu kucita bzinthu bzizinji pa moyo wawo. Dotolo Seligman adafotokoza mwacigwatho munthu akakhala alibe cidikhiro. Iye adati: “Magole 25 yamapfunziro yomwe ndidacita yandithandiza kuwona kuti tikakhala wakusaya cidikhiro, omwe ni msambo wakumbabziwona kuti tiribe na basalo, bzimwebzi bzin’dzacitisa kuti tidzonge bzinthu bzentse bzomwe timbacita, ndipo bzin’dzaticitisa kukhala atofu, mbuto mwakuti tingadakumbuka mwa njira inango.”

Ninga momwe bzalewedwa kale, malangoya yangawoneke ninga yacirendo kwa wanthu winango ntsiku zino, koma anyakupfunza Bibliya ambayadziwa bwino. Onani bzomwe Bibliya limbalewa: ‘Ukatepa pa ntsiku ya matsautso, mphanvu zako zin’dzacepa.’ (Mimwani 24:10) Inde, Bibliya limbafotokoza mwakubveka bwino kuti kutepa na kukhala na makumbukidwe yakuphonyeka kumbacitisa munthu kukhala wakusaya mphanvu. Kodi n’ciyani comwe mungacite kuti mukunde makumbukidwe yakuipa mucikhala na makumbukidwe yabwino na cidikhiro pa moyo wanu?

[Cithunzi-thunzi pa tsamba]

Cidikhiro cingatithandize pa moyo wathu