Eaa Tatou i Anoano ei i te Manakonakoanga?

EAA te ka tupu kia Daniel, te tamaiti mapu tei mate i te maki cancer i te atikara mua, naringa aia i tamou i te manakonakoanga? Ka meitaki ainei tona maki? Ka ora ainei aia? Penei ka pau te aronga tei turu maroiroi i te irinakianga e ka tauturu te manakonakoanga i te rapakau maki, e kare. E manako puapinga teia. Kare te manakonakoanga i tetai ravenga temeio. Kare te reira e rapakau i te au maki katoatoa.

I te uiuianga te CBS News i te Dr. Nathan Cherney, kua akamatakite aia i te kino no te akamaata roa i te mana o te manakonakoanga ki te aronga maki kino tikai: “Kua kite ana matou e kua karo tetai au tane i ta ratou vaine no te mea kare te vaine i akamanako meitaki ana, koia oki kare ratou i manako papu ana.” Karanga katoa a Dr. Cherney: “Kua riro teia aerenga manako ei akatupu i te irinakianga tarevake e ka rauka ia koe i te akatere i toou maki. No reira me kino te maki, penei ka manako tetai pae e kare ratou i tauta ana i te akatere i to ratou maki, e kare teia i te mea tau.”

Ko te tika, te aronga e maki kino to ratou kare e rapakau, e tamakianga roa e te roiroi ta ratou. Me akateiaa i ta ratou apainga na te akatupu i te manako apa, kare rava to ratou au akaperepere e inangaro i te rave i te reira. Ko te aiteanga ainei i reira e e puapinga kore te manakonakoanga?

Kare. Ei akaraanga, ko taua taote ra te akamou ra tana rapakau maki ki runga i te akamaru anga i te mamae o te tangata maki​—eiaa kia tangaro e te akakore i te maki me kore te akaroa atu i te oraanga. Irinaki papu teia au taote i te puapinga o te au ravenga rapakau te ō maira te tu mataora o te tangata maki. E maata te akapapuanga e ka taki te manakonakoanga ki te tu mataora​—e te au akameitakianga ke.

Te Puapinga o te Manakonakoanga

“E vairakau ririnui te manakonakoanga,” i karanga ai te tangata tata no te rapakau maki ko Dr. W. Gifford-Jones. Kua akara matatio aia i te au kimikimianga tei raveia no te puapinga o te tauturu i te pae manako ngakau, tei orongaia ki te aronga maki kino kare e rapakau. Kua tamanakoia e ka tauturu teia i te tangata kia tamou i te manakonakoanga e te manako papu. I roto i tetai kimikimianga i te 1989, kua kiteaia mai e kua roa atu te oraanga o te aronga maki tei tauturuia i te pae manako ngakau, inara i roto i te au kimikimianga ou kare ratou i papu tikai te reira. Noatu ra, kua akapapu mai teia au kimikimianga e te aronga maki tei tauturuia i te pae manako ngakau, e iti ake to ratou maromaroa e te mamae.

Akamanako ana i tetai akaou kimikimianga, tei akamou ki runga i ta te manako papu e te manako apikepike ka akatupu ki te aronga e maki pukuatu to ratou. Kua raveia tetai kimikimianga no runga i tetai pupu e 1,300 tangata kia kite me e manako papu me kore e manako apikepike to ratou no te oraanga. E tai ngauru mataiti i muri mai, kua kiteaia mai e tere atu i te 12 patene i teia aronga kua tu i te maki pukuatu. I roto i tera pupu e rua tangata manako apikepike ki te okotai tangata manako papu. Kua tata a Laura Kubzansky, e taote tauturu no te oraanga kopapa e te tu o te tangata i ko i te Harvard School of Public Health: “Te irinakianga e e mea meitaki te ‘manako papu’ no te oraanga kopapa, kare i akapapuia e te kite taieni​—inara kua akapapu mai teia kimikimianga e te tano ua ra teia irinakianga no runga i te maki pukuatu.”

I roto i tetai au kimikimianga kua kiteaia mai e me manako te aronga e kare e meitaki ana to ratou oraanga kopapa, kua marie ratou i te meitaki mai i muri ake i te vaʼi anga me akaaiteia ki te aronga manako papu. Kua kitea katoaia e e pirianga to te oraanga roa ki te manako papu. I roto i tetai kimikimianga no te aronga pakarikari, kua akaraia eaa ta te manako papu e te manako apikepike ka akatupu kia ratou. Kua akaariia tetai au karere poto ki te aronga pakarikari tei akaaite i te tu ruaine ki te tu pakari e te tukatau, kua kitea i muri mai e kua maroiroi e te oraora me aaere ratou. Ko te tika, te meitaki tei rauka mai kua akaaiteia ki te akanoonooanga akaetaeta uaua e 12 epetoma te roa!

Eaa te tumu ka puapingaia te oraanga kopapa mei te manakonakoanga, manako papu e te manako meitaki? Penei kare te aronga kite taieni e te au taote i mārama ake i te kopapa e te manako tangata ei pau meitaki i teia uianga. Noatu ra, ka oronga mai teia aronga kite i te au manako papu tei akatumuia ki runga i te kimikimianga. Ei akaraanga, karanga tetai tangata kite no te au mero o te roro: “E mea meitaki te tu mataora e te manakonakoanga. E turanga rekareka kare e maata te taitaia, e ka akamatutu te reira i te kopapa. E ravenga meitaki teia no te tangata kia akameitaki atu i to ratou oraanga kopapa.”

Penei e manako ou e te umere teia ki te au taote, te aronga kite, e te aronga taieni, kare ra i te mea ou ki te aronga apii Pipiria. Vaitata i te 3,000 mataiti i topa, kua akauruia te Ariki ko Solomona kia tata i teia manako: “E meitaki to te ngakau rekareka mei te vairakau ra: e marō ra te ivi i te ngakau taitaia.” (Maseli 17:22) Akamanako ana i te tu tau o teia irava. Kare te reira i karanga, e ka riro te ngakau rekareka ei rapakau i te au maki katoatoa, mari ra “mei te vairakau ra.”

E mea meitaki kia ui, naringa e vairakau te manakonakoanga, koai ïa taote kare e oronga i te reira ki te tangata maki? Pera katoa e maata atu te puapinga o te manakonakoanga, kare no te oroanga kopapa ua.

Manako Papu, Manako Apikepike e Toou Oraanga

Kua kite mai te aronga kimikimi e maata te au akameitakianga ka rauka mai e te aronga manako papu. Ka meitaki atu ratou i roto i te apii, te ngai angaanga e te angaanga tipoti. Ei akaraanga, kua raveia tetai kimikimianga no te pupu vaine oro. Kua oronga te aronga tereni i tetai tamanakoanga no te tu karape o te au vaine oro. I taua taime rai, kua raveia te kimikimianga no runga i teia au vaine e to ratou manakonakoanga. Tei tupu mai, kua riro te manakonakoanga o te au vaine ei ravenga meitaki atu no ta ratou oro anga me akaaiteia ki te tamanakoanga a te aronga tereni. Eaa ra te manakonakoanga i riro ei ei mana ririnui?

E maata tei kiteaia mai mei te apiianga i te manako apikepike. I roto i te au kimikimianga tei raveia i te au mataiti 1960, kua kiteaia mai tetai mea umere no runga i te tu o te au manu, tei taki i te aronga kimikimi kia akamata i te tuatua, “manako apikepike tei apiiia.” Kua kite katoa mai ratou e ka tupu rai teia maki ki te tangata. Ei akaraanga, i roto i tetai kimikimianga no te tu o te tangata, kua akatangiia tetai mea turituri maata e kua akakiteia kia ratou akapeea me tamate i te reira na te tataomi i te au pitopito. Kua rauka ia ratou i te takore i te turituri.

Kua akakiteia taua au mea ki te rua o te pupu​—inara me tataomi ratou i te pitopito kare te turituri e akamutu. Kua tupu te manako apikepike ki te maataanga o te aronga i roto i te pupu rua. I muri mai, kua emiemi ratou i te rave i tetai angaanga. Kua papu ia ratou noatu eaa ta ratou ka rave, kare te reira e angaanga. Inara, i roto i tera pupu rua, kare te aronga manako papu i tuku i te ‘au.

Ko Dr. Martin Seligman, tei tauturu i te akateateamamao i teia au kimikimianga, kua akakeuia aia kia akariro i te apii anga i te manako papu e te manako apikepike ei angaanga tinamou nana. Kua apii matatio aia i te aerenga manako o te aronga tei manako apikepike. Kua kite mai aia e ka riro te manako apikepike ei arai e te tāpu i te tangata mei te rave i te au mea o te oraanga. Akakite poto a Seligman no runga i te manako apikepike e ta te reira ka akatupu i te na ko anga: “I roto i te rua ngauru ma rima mataiti toku apii anga, kua papu iaku e me putuputu tatou i te irinaki mei ta te tangata manako apikepike, e na tatou te apa no te au manamanata, ka vai ua rai te reira, e ka tamanamanata i te au mea ravarai, ko te reira rai te ka tupu kia tatou.”

Penei ka riro te au apiianga mei teia au kimikimianga ei mea ou ki tetai pae, inara, kua matau te aronga apii Pipiria i te reira. Akamanako i teia maseli: “Kia potopoto to aʼo i te rā i eke ei ra, kua iti roa toou maroiroi.” (Maseli 24:10) Ae, akamārama mai te Pipiria e ka riro te manako apikepike ei akaiti i toou maroiroi. Inara, eaa taau ka rave kia akakore i te manako apikepike e te akatupu i te manako papu e te manakonakoanga i roto i toou oraanga?

[Tutu]

E maata te au akameitakianga no te manakonakoanga