Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Aiseā Tatou te Mana‘omia ai le Faamoemoe?

Aiseā Tatou te Mana‘omia ai le Faamoemoe?

Aiseā Tatou te Manaʻomia ai le Faamoemoe?

AE Ā pe ana tumau pea le malosi o le faamoemoe o Tanielu lea na maliu ona o le kanesa, e pei ona taʻua i le mataupu muamua? Pe faamata e malosi lona maʻi? Pe faamata e oo mai i le asō o ola pea o ia? Atonu e lē o se manatu lenā e mafai ona taʻu tonu mai e tagata e talitonu e aogā le faamoemoe i se maʻi, ma o loo iai i inā se manatu tāua tele. Ia aua neʻi soona faamamafa le faamoemoe. O le faamoemoe, e lē o se togafitiga lea mo maʻi ma faafitauli uma.

I se faatalanoaga ma tala fou (CBS News), na lapataʻi mai ai le fomaʻi o Nathan Cherney i le leaga o le soona faatāua o le faamoemoe pe a tuu atu i maʻi tigāina, i lona faapea mai: “O nisi tane a fafine mamaʻi tigāina, ua latou otegia a latou avā ona o le manatu e lē o lava le manatunatu loloto, ma mafaufau i mea lelei ina ia malolosi ai o latou maʻi. O mafaufauga faapena, ua tupu aʻe ai se manatu sesē e faapea, e mafai ona latou taofia le faateteleina o lo latou maʻi, ma afai la e lē malolosi, ona manatu lea o le maʻi, o ia lava ua māfua ai lea tulaga, ma e lē talafeagai lea faaiʻuga.”

Ae o le mea moni lava ia, o i latou o loo tauivi ma se maʻi e oo ai ina oti, o loo fesagaʻi ma se tulaga faigatā e alu uma ai lo latou malosi. E mautinoa lava la, o le a lē mananaʻo o latou tauaiga e alolofa iā i latou e toe faafaupuʻe atu se isi avega. Pe e ao la ona tatou faia se faaiʻuga e faapea, e leai se aogā o le faamoemoe?

E leai, e lē tatau ona tatou manatu faapena. O le alii fomaʻi lea na taʻua muamua, o ia foʻi o se tagata e galue faapitoa i togafitiga ia e vaai patino i le sologa lelei o le faalogona o le maʻi po o le ā lava le umi e manaʻomia ai, ae lē o ni togafitiga e tetee atu i le faamaʻi po o le faaumiumiina o le ola o le maʻi. Ua talitonu nei fomaʻi i le aogā o togafitiga e fesoasoani i le faafiafiaina o le tagata maʻi, e oo lava i tagata o loo tigāina o latou gasegase. Ua tele ni faamaoniga e faapea e mafai e le faamoemoe ona faia lea tulaga, ma e tele foʻi nisi aogā e maua mai ai.

Le Tāua o le Faamoemoe

Ua faapea mai Dr. W. Gifford-Jones, o se alii tusitala i mataupu faafomaʻi: “O le faamoemoe, o se vailaau e aogā tele.” Na ia iloiloina ni saʻiliʻiliga na faia e tusa ai o le aogā o le lagolagosua tau i faalogona na tuuina atu i ni tagata na maua i ni gasegase e feoti ai. E foliga mai, e fesoasoani lea ituaiga o lagolagosua i tagata, ina ia maua pea se vaaiga lelei ma le mautinoa. O se suʻesuʻega na faia i le tausaga e 1989 na iloaina ai e faapea, e sili atu ona umi le ola o tagata mamaʻi na maua se lagolagosua tau i faalogona, ae i suʻesuʻega talu ai nei e tusa ai o lea mataupu, e lē o matuaʻi mautinoa mai lea tulaga. Peitaʻi ane, e iai ni suʻesuʻega ua faamautinoa mai ai e faapea, e itiiti atu le mafatia ma tigā e lagonaina e maʻi e maua se lagolagosua tau i faalogona, na i lo i latou e lē o mauaina lea tulaga.

Seʻi tagaʻi foʻi i se isi suʻesuʻega na faia e tusa ai o le maʻi fatu e māfua mai i le poloka o alātoto, ma le vaega e faia e le uiga mautinoa, po o le lē mautinoa i lea tulaga. Sa faia ni saʻiliʻiliga i ni tamāloloa e 1,300, pe e iai sa latou vaaiga mautinoa, po o le lē mautinoa, i le olaga. I le sefulu tausaga mulimuli ane, na toe faia se suʻesuʻega iā i latou ma na iloa ai, e silia i le 12 pasene o i latou na maua i lea ituaiga o maʻi fatu. E tusa e faaluaina le tele o tane e lē o iai le uiga o le mautinoa, pe a faatusatusa iā i latou e iai le uiga mautinoa. O Laura Kubzansky, o se polofesa lagolago i mataupu tau i le soifua mālōlōina i le Harvard School of Public Health, ua ia faapea mai: “O le tele lava o faamaoniga e tusa ai ma le manatu e faapea o le ʻmanatu mautinoa’ e aogā mo lou soifua mālōlōina, e maua mai tala i mea na tutupu i tagata, ae o le suʻesuʻega lenei ua maua mai ai ni uluaʻi faamaoniga moni faafomaʻi e tusa ai o lenei manatu ma le tulaga o maʻi fatu.”

O nisi foʻi saʻiliʻiliga ua iloa ai e faapea, o tagata o loo manatu e faalētonu lo latou soifua mālōlōina, e tuai ona malolosi pe a faatusatusa iā i latou e manatu o loo lelei lo latou soifua mālōlōina. E iai foʻi se sootaga o le uiga mautinoa o se tasi ma le umi e soifua ai. Na faia se suʻesuʻega i le auala e aafia ai tagata matutua i lo latou uiga mautinoa, pe e lē mautinoa foʻi, e tusa ai o le faasolo ina matutua. Ina ua fafagaina mafaufau o ni tagata matutua i ni faamatalaga e faapea e ō faatasi le faasolo ina matua ma le maua o le atamai ma le poto masani, na mulimuli ane latou faaalia mai le sili atu ona malolosi ma topetope a latou savavali. O le mea moni, na tusa le malosi na latou maua mai lea tulaga ma le malosi e maua mai se faamalositino e faia mo le 12 vaiaso!

Aiseā e foliga mai ai ua aogā mo le soifua mālōlōina ia uiga e pei o le faamoemoe, le naunau mo le mea lelei, ma le uiga mautinoa? Atonu e lē o mafai ona maua ni tali mautinoa mai i saienitisi ma fomaʻi ona e lē o atoa lo latou malamalama i le mafaufau ma le tino o le tagata. Ae ua taumafai pea tagata atamamai o loo suʻesuʻe i lea mataupu e aumai ni faamatalaga e tusa o mea ua latou iloa. O se faataʻitaʻiga, ua manatu se tasi polofesa o neula e faapea: “E ese le manaia o le lagona o le fiafia ma le iai o se faamoemoe. O se tulaga e olioli ai, e itiiti lava se omiga e lagona ai, ma e malosi ai le tino i tulaga faapena. O se isi lea mea e mafai e tagata ona fai ina ia faatumauina lo latou soifua mālōlōina.”

Atonu o se manatu lea e fou i nisi fomaʻi, ma tagata suʻesuʻe i le mafaufau, ma saienitisi, ae e lē o se manatu e fou i tagata e suʻesuʻe i le Tusi Paia. Ua toeitiiti nei atoa le 3,000 tausaga talu ona faagaeeina le tupu poto o Solomona e tusia le manatu lenei: “O le loto fiafia, e fai ma vailaau aogā lea; a o le loto faanoanoa e mamago ai ivi.” (Faataoto 17:22) Seʻi mātau mai le vaaiga paleni o loo iai i inei. E lē o faapea mai le mau o le a foʻia e le loto fiafia maʻi, ae ua na ona fai mai ‘e fai le loto fiafia ma vailaau aogā.’

O le mea moni, ua talafeagai ona fesili e faapea, Pe ana faapea o le faamoemoe o se vailaau, o ai la se fomaʻi o le a na fia avatuina i ana maʻi? E lē gata i lea, e maua mai i le faamoemoe ni aogā e sili atu na i lo o aogā tau i le soifua mālōlōina.

Le Vaega a le Mautinoa, ma le Lē Mautinoa i Lou Olaga

Ua iloa e tagata suʻesuʻe e tele ni aogā ua maua e tagata e iai le vaaiga mautinoa. Ua avea i latou o ni tagata e sili atu ona lelei i le aʻoga, i galuega, ma faapena foʻi i taaloga. Seʻi fai ma faataʻitaʻiga se suʻesuʻega na faia i se ʻautaaalo a tamaʻitaʻi. Na tuuina mai e a latou faiaʻoga o taaloga ni faamatalaga e tusa ai ma o latou tomai tau i taaloga. I le taimi lava e tasi na faia ai foʻi se suʻesuʻega i nei tamaʻitaʻi e faatatau i o latou faamoemoe. O le iʻuga na maua ai e faapea, o le lelei o le taalo a se tamaʻitaʻi i se taaloga e faalagolago lea i le malosi o lona faamoemoe, na i lo ni faamatalaga lelei e faatatau iā te ia na tuuina ane e lana faiaʻoga. Aiseā ua avea ai le faamoemoe ma aafiaga malosi?

E tele mea ua mafai ona aʻoaʻoina mai le suʻesuʻeina o le uiga lea o le lē mautinoa. I tausaga mai le 1960-1969, na iloa ai e ni tagata suʻesuʻe se mea uiga ese e tusa ai o amio a manu, ma na latou amataina ai se faaupuga e taʻua o le “fiugofie.” Na latou iloaina ai, e mafai foʻi e tagata ona maua i se tulaga faapea. O se faataʻitaʻiga, na tuuina ni tagata i se tulaga e matuā tigā ai lava o latou taliga i se paʻō, ma na fai atu i ai e mafai ona latou taofia lea paʻō e ala i le oomi faasolosolo o ni ki. Na latou mafai ona taofia le faasoesa atu o le paʻō.

Na iai se vaega lona lua o tagata na faia i ai lea lava tulaga, ae o le taimi la lea, e leʻi aogā le oomiina o ki, ma o le mea na oo i ai, e toʻatele i latou na oo i ai lagona o le fiugofie. I isi suʻesuʻega na sosoo ai, sa faatalatū ona faia e nei tagata se taumafaiga i mea na tuuina atu e fai. Na latou lagona e faapea, ua matuā lē aogā lava sa latou taumafaiga. Ae o tagata na iai le uiga mautinoa i le vaega lona lua lea, sa latou lē fiugofie.

O le alii fomaʻi na fesoasoani i le fuafuaina o nisi o nei suʻesuʻega, o Martin Seligman, na fai ma ana galuega le suʻesuʻe e faatatau i uiga mautinoa, ma uiga lē mautinoa. Na ia suʻesuʻe lava i mafaufauga ia e faaalia e tagata e tele ina manatu latou te lē mafaia se mea. Na fai ai sana faaiʻuga e faapea, e faigatā ona faataunuuina e le tagata meafai o le olaga, pe a oo ina lē mafai ona fai se mea ona o mafaufauga lē mautinoa. I lana aotelega la e tusa ai o le uiga lē mautinoa ma ona aafiaga, ua ia faapea mai ai: “Mai i le 25 tausaga na ou suʻesuʻe ai, ou te mautinoa, afai tatou te masani ona talitonu, e pei o le tagata lē mautinoa, e oo mai mala ona o i tatou lava, o le a tumau ai lea tulaga, ma e aafia ai foʻi mea uma tatou te faia, ma e sili atu ona oo mai mala iā i tatou, na i lo o ē e leʻi manatu faapena.”

Atonu e fou manatu nei i nisi i aso nei, ae e lē o ni manatu ia e fou i tagata o loo suʻesuʻeina le Tusi Paia. Mātau mai foʻi le faataoto lea: “Afai e te faavaivai i le aso vale, ua itiiti lava lou malosi.” (Faataoto 24:10) Ioe, ua faamanino mai i le Tusi Paia e faapea o le faavaivai, faatasi ai ma mafaufauga lē mautinoa, o le a aveesea ai lou malosi. Ae o le ā e mafai ona e fai ina ia tetee atu ai i le uiga lē mautinoa ma ia maua se uiga mautinoa ma maua ai le faamoemoe i lou olaga?

[Ata i le itulau 4, 5]

E tele le aogā o le iai o le faamoemoe