Skip to content

Skip to table of contents

Tanbasá ita presiza esperansa?

Tanbasá ita presiza esperansa?

Tanbasá ita presiza esperansa?

OINSÁ se Daniel, neʼebé temi ohin, nafatin iha esperansa neʼebé metin? Nia sei manán hasoru ninia moras neʼe ka lae? Nia sei bele kontinua moris ka lae? Ema neʼebé apoia tebes ideia kona-ba esperansa mós karik la fiar an atu hatán “sin” ba pergunta sira-neʼe. No pontu importante mak neʼe. Esperansa laʼós nuʼudar ai-moruk neʼebé bele kura moras hotu.

Iha entrevista ida ho CBS News, Dr. Nathan Cherney hatete katak perigu se ita dehan ba pasiente neʼebé moras grave katak nia presiza deʼit esperansa atu bele sai diʼak. Nia dehan: “Ami hasoru ona situasaun neʼebé laʼen sira hakilar sira-nia feen, no dehan feen sira ladún medita no ladún iha hanoin pozitivu.” Doutór Cherney hatutan tan: “Buat sira hanesan neʼe bele hamosu hanoin ida katak pasiente bele kontrola moras neʼe, no bainhira sira la susesu, ema komesa hanoin katak sira labele kontrola sira-nia moras.”

Realidade mak ema neʼebé iha moras grave, hanesan hakaʼas an daudaun iha funu neʼebé halo sira kole no halakon sira-nia forsa. No tanba ita hadomi sira, ita lakohi aumenta tan sira-nia todan hodi halo sira fó sala ba sira-nia an. Se nuneʼe, ita bele dehan katak esperansa la iha folin ka lae?

Laʼós hanesan neʼe. Ezemplu, doutór neʼebé temi ohin mak espesialista kona-ba “tratamentu paliativu”. Tratamentu paliativu mak laʼós tratamentu neʼebé atu halakon moras ka atu hanaruk pasiente ida nia moris, maibé atu halo deʼit pasiente neʼe sente kmaan durante nia luta hasoru ninia moras. Doutór sira hanesan neʼe fiar metin katak tratamentu sira neʼebé halo pasiente sente kmaan mak iha folin-boot tebes. Iha prova barak neʼebé hatudu katak esperansa bele halo nuneʼe, ka liu fali ida-neʼe.

Esperansa mak folin-boot

Jornalista kona-ba médiku nian naran Dr. W. Gifford-Jones hatete: “Esperansa mak hanesan tratamentu neʼebé diʼak.” Nia halo peskiza kona-ba rezultadu husi apoiu emosionál ba pasiente neʼebé ho moras grave. Ema fiar katak apoiu hanesan neʼe bele ajuda ema atu nafatin iha hanoin neʼebé pozitivu no iha esperansa. Iha tinan 1989, relatóriu ida hatete katak pasiente sira neʼebé simu apoiu hanesan neʼe bele moris ba tempu kleur liu, maibé peskiza neʼebé foin lalais ema halo, la hetan prova neʼebé forte kona-ba neʼe. Maski nuneʼe, matenek-naʼin barak mak dehan katak pasiente sira neʼebé simu apoiu emosionál bele hamenus risku atu kona depresaun no hamenus moras, duké pasiente sira neʼebé la simu apoiu hanesan neʼe.

Hanoin toʼok peskiza ida kona-ba oinsá hanoin pozitivu no negativu iha ligasaun ho moras-fuan. Peskizadór sira halaʼo didiʼak peskiza ba mane naʼin-1.300 liu atu hatene se mane sira-neʼe haree sira-nia moris ho hanoin pozitivu ka negativu. Tinan 10 liutiha, peskiza tuirmai hatudu katak porsentu 12 husi mane sira-neʼe kona moras-fuan. Entre mane sira-neʼe, sira neʼebé tama iha kategoria neʼebé hanoin negativu mak barak liu fali sira neʼebé tama kategoria hanoin pozitivu. Asistente profesora kona-ba saúde no sosiál iha universidade saúde nian iha Harvard naran Laura Kubzansky, dehan: “Husi uluk, ema barak mak konta katak hanoin pozitivu mak diʼak ba ita-nia saúde, maibé agora rezultadu husi peskiza neʼe mak evidénsia médiku neʼebé forte hodi hatudu katak hanoin pozitivu bele ajuda iha área kona-ba moras fuan.”

Relatóriu balu hatudu katak ema neʼebé hanoin ninia saúde la diʼak, neineik liu atu sai diʼak lalais husi operasaun duké ema neʼebé hanoin ninia saúde diʼak. No ema nia idade neʼebé naruk mós iha ligasaun ho hanoin neʼebé pozitivu. Porezemplu rezultadu husi peskiza ida koʼalia kona-ba oinsá ferik-katuas sira hetan influénsia husi sira-nia hanoin pozitivu. Bainhira sira rona oinsá prosesu sai ferik-katuas liga ho matenek no esperiénsia neʼebé aumenta, neʼe halo sira-nia forsa no enerjia aumenta kuandu sira laʼo. Tuir loloos, sira-nia forsa neʼebé aumenta atu hanesan ho rezultadu husi sira halo ezersísiu ba semana 12!

Tansá mak esperansa, no hanoin neʼebé pozitivu bele lori benefísiu mai ita-nia saúde? Susar atu hetan resposta neʼebé loos kona-ba neʼe tanba karik sientista no doutór sira seidauk komprende didiʼak ema nia isin. Maski nuneʼe, peskizadór sira bele fó sai sira-nia hanoin liuhusi buat neʼebé sira estuda. Porezemplu, profesór ida kona-ba sistema nervu hatete: “Ita sei sente diʼak bainhira kontente no iha esperansa. Sentimentu hanesan neʼe bele hamenus estrese, no bele lori diʼak ba ita-nia isin. Neʼe mak buat ida neʼebé ema bele halo ba ninia an rasik atu bele iha saúde neʼebé diʼak nafatin.”

Karik hanoin sira-neʼe mak hanesan buat foun ba doutór no matenek-naʼin balu, maibé laʼós foun ba estudante Bíblia sira. Maizumenus tinan 3.000 liubá, Liurai Salomão neʼebé matenek hakerek kona-ba neʼe: “Laran neʼebé kontente mak ai-moruk neʼebé diʼak, maibé laran-triste halakon ema nia forsa.” (Provérbios 17:22) Eskritura neʼe la dehan katak laran neʼebé kontente sei kura moras naran deʼit, maibé dehan katak “hanesan ai-moruk neʼebé diʼak”.

Sin, se esperansa mak nuʼudar ai-moruk, ita bele fiar katak doutór hotu sei fó ida-neʼe nuʼudar reseita. Maibé tuir loloos, esperansa bele fó influénsia diʼak iha situasaun seluk iha ita-nia moris, laʼós deʼit kona-ba saúde.

Hanoin pozitivu no negativu bele fó impaktu ba Ita-nia moris

Matenek-naʼin sira haree katak ema neʼebé hanoin pozitivu hetan benefísiu oioin. Sira-nia hakaʼas an iha eskola, serbisu, ka iha desportu bele hetan rezultadu diʼak liu. Porezemplu, matenek-naʼin sira halo peskiza ba atleta feto sira. Peskizadór sira haree ba atleta feto sira-nia hanoin ida-idak kona-ba esperansa, no kompara ho informasaun husi treinadór kona-ba atleta sira-nia abilidade kona-ba desportu. No afinál, dala barak atleta sira-neʼe nia hanoin kona-ba esperansa mak determina rezultadu neʼebé sira sei hetan iha sira-nia desportu. Tanbasá esperansa mak iha impaktu neʼebé boot tebes?

Ita bele aprende buat barak kona-ba hanoin pozitivu hodi estuda kona-ba hanoin negativu. Liutiha tinan 1960, ema halo esperimentu ida neʼebé hatudu katak, se animál ida hanoin katak nia labele sai husi situasaun susar ida, nia sei la hakaʼas an tan. Sira haree katak ema mós bele kona síndroma neʼe. Porezemplu, iha esperimentu ida, peskizadór sira fó ba ema husi grupu primeiru atu rona lian barullu no peskizadór sira fó-hatene ba sira katak sira bele hapara lian barullu neʼe hodi hanehan botaun balu. No sira bele duni hapara lian barullu neʼe.

Peskizadór sira mós fó-hatene grupu segundu buat neʼebé hanesan ho grupu primeiru, maibé maski sira hanehan botaun sira-neʼe, la hetan rezultadu ida. Hanesan buat neʼebé ita imajina, ema barak husi grupu segundu neʼe haburas hanoin ida katak sira labele halo buat ida. No bainhira halo fali teste tuirmai, grupu segundu neʼe lakohi atu koko tan buat ruma. Grupu neʼe nafatin iha hanoin katak buat naran deʼit neʼebé sira halo, sei la lori susesu. Maibé, husi grupu segundu neʼe, sira neʼebé hanoin pozitivu la rende an no fiar katak sira bele halo buat ruma.

Doutór Martin Seligman, neʼebé ajuda atu halo esperimentu neʼe, ikusmai uza ninia moris atu halo peskiza liután kona-ba hanoin pozitivu no negativu. Nia halo peskiza ba ema sira neʼebé iha hanoin katak sira labele halo buat ida. Nia hatete katak hanoin negativu bele hanetik ema atu labele halaʼo sira-nia atividade loroloron, karik bele mós halo sira la iha kbiit atu halo buat naran deʼit. Nia dehan: “Husi peskiza neʼebé haʼu halo durante tinan 25 halo haʼu fiar duni, se ema iha toman atu fiar katak susar sira mak tanba sira-nia sala no neʼe sei la remata no sei estraga buat hotu neʼebé sira halo, sira sei hasoru susar barak liután se kompara ho ema neʼebé la fiar kona-ba neʼe.”

Dala ida tan, karik konkluzaun sira-neʼe haree hanesan buat foun ba ema ohin loron, maibé neʼe laʼós buat foun ba estudante Bíblia sira. Livru Provérbios dehan katak: “Se ó sai laran-triste iha tempu susar, ó-nia forsa sei menus.” (Provérbios 24:10) Sin, Bíblia koʼalia ho klaru katak sentimentu laran-kraik no hanoin neʼebé negativu, sei halakon ita-nia forsa atu halo buat ruma. Maibé, saida mak ita bele halo atu kontra hanoin negativu no halo fali buat ruma atu iha hanoin pozitivu ho esperansa iha ita-nia moris?

[Dezeñu]

Esperansa bele lori benefísiu boot