Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Lande na keso l’ohomba wa elongamelo?

Lande na keso l’ohomba wa elongamelo?

Lande na keso l’ohomba wa elongamelo?

NGANDE wakalame Daniel, ɔlɔngɔlɔngɔ waki la kansɛrɛ wɔtɛkɛtshiso lo mbɔtwɛlɔ ka wekelo wetshi elongamelo kande? Onde nde akakoke nɛndja kansɛrɛ? Onde nde ototetemala monga la lɔsɛnɔ polo ndo ɛlɔ kɛnɛ? Kaanga wanɛ wamɛ wetshelo w’ɔnɛ elongamelo koka nkimanyiya onto dia nkɔnɔ oma lo hemɔ totowonga l’eshikikelo kɛsɔ. Ɔsɔ mbele dui di’ohomba diayangaso ntɛkɛta. Tatɔnyɔlake wolo wele la elongamelo, kaanga mbele tɔ bu okanga wakɔnɔla hemɔ tshɛ.

Etena kakɔkɔnya wanɛ wakamba lo CBS News, Nathan Cherney lele dɔkɔtɛlɛ akatɛkɛta dia waale waya lo monga la mbetawɔ kambotamba elelo k’ɔnɛ elongamelo koka nkimanyiya ɛkɔnyi wele la hemɔ kaya wolo efula. Nde kotshaka ɔnɛ: “Mbala mɔtshi takɛnyi waomi wahangwɛ wadɛwɔ lo woho wayawɔ bu l’elongamelo k’efula, kana l’ɔtɛ wahawayɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ.” Nde akakotsha ate: “Tokanyi tɔsɔ tshɛ tamboyokonya anto dia mbuta ɔnɛ onto ndamɛ koka ndjasha hemɔ, ndo naka onto hongi l’elongamelo ka ngasɔ, vɔ mbutaka dia nde haheme hemɔ kande ka kansɛrɛ. Kanyi shɔ bu mɛtɛ.”

Kɛnɛ eke mɛtɛ tɔ kɛnɛ, onto tshɛ lalɔshana la hemɔ kayanga mbokonya lo nyɔi, ekɔ la ntondo ka ta dialɛndja demba. Laasɔ, dui diahakokaki wakinde wa ngandji nsala ele mɛndja onongo w’ɔnɛ nde bu la elongamelo. Ko onde laasɔ tekɔ lo nanga mbuta dia elongamelo bu ohomba?

Ndooko. Dɔkɔtɛlɛ Cherney, akasale wekelo w’efula lo kɛnɛ kendana la mbisha weho w’esakelo wahalɔsha hemɔ mbala kakɔ ɔtɔi kana wahataloya lɔsɛnɔ l’onto, koko wakimanyiya ɔkɔnyi dia ndjaoka dimɛna ndo dia ntetemala la ndɔshana la hemɔ kande aha la monga l’okiyanu w’efula. Nde l’asekande enganga mbeyaka dimɛna ohomba w’esakelo wakimanyiya onto dia monga la eongelo ka yimba ka dimɛna, oyadi hemɔ kele l’ɔkɔnyi kaya wolo efula. Tekɔ l’awui efula wɛnya dia elongamelo kimanyiyaka onto dia monga la ki ka lo yimba, ndo tɔ kimanyiyaka onto ndo l’akambo akina.

Ohomba wa elongamelo

Dɔkɔtɛlɛ Gifford-Jones, lele nde lawɔ fundaka asawo amɔtshi lo jurnalɛ mɔtshi y’aseka enganga akashikikɛ ate: “Elongamelo kekɔ okanga ɔmɔtshi wa wolo efula.” Nde akasɛdingola wekelo ɛmɔtshi wakasalema dia nshikikɛ ohomba wele la osukɔ wa la ngandji washa anto ɔkɔnyi wele aya bu la lɔsɛnɔ l’otale nto. Osukɔ wa ngasɔ kimanyiyaka ɔkɔnyi dia nama elongamelo kande ndo dia mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Wekelo ɔmɔtshi wakasalema lo 1989 wakashikikɛ di’ɛkɔnyi wakalongola osukɔ wa ngasɔ wakasɛnaka edja efula, koko eyangelo wa nshi nyɛ mɛnyaka di’awui hawoleke salema ngasɔ. Kaanga mbediɔ ngasɔ, wekelo wakasalema shikikɛka di’ɛkɔnyi walongola osukɔ wa la ngandji hawoleke nkɔmɔ ndo hawoleke ndjakiyanya efula oko ɛkɔnyi wahalongola osukɔ wa la ngandji.

Tɔsɛdingole kɛnɛ kakɛnya wekelo okina wakasalema dia mbeya shɛngiya yonga la dionga dia mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo mɛna akambo la sso dia kɔlɔ le ɔkɔnyi wele la hemɔ kendana la eshisha wa lo doyi. Wakasɛdingola apami ndekana 1 300 dia mbeya tokanyi takɔna taki la onto l’onto lo woho wɔsande lɔsɛnɔ. Onde wakɛnaka lɔsɛnɔ la sso di’ɔlɔlɔ kana bu? Ndo l’ɔkɔngɔ wa vɔ ndjaasɛdingola nto l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi dikumi, enganga wakayɛna dia pursa 12 l’atei a waki la woho ɔmɔtshi wa hemɔ ka l’eshisha wa doyi. Ndo l’atei awɔ, lofulo la wanɛ waki komonga la elongamelo lakaleke lɔnɛ laki la elongamelo mbala hiende. Laura Kubzansky, prɔfɛsɛrɛ kele manyi lo akambo wa yoonge ndo dionga wa di’onto lo École de santé publique lo inivɛrsite wa Harvard akate ate: “Lo tshɛ, tolembetelo tasukɛ kanyi y’ɔnɛ ‘mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ’ ekɔ dimɛna lo yoonge ya demba tataleke mɛnama shikaa. Wekelo akɔ wakɛnya mbala ka ntondo akambo wambetawoya enganga dia kanyi shɔ yekɔ mɛtɛ le anto wele la hemɔ ka lo doyi.”

Wekelo ɛmɔtshi wakɛnya dia wanɛ wɔsa dia wekɔ l’alemba wa kɔnyanga kɔnyanga hawoleke kɔlɔngana esadi oma lo epaso, koko wanɛ wɔsa dia wekɔ la yoonge ya dimɛna kɔlɔnganaka esadi. Anto amɔtshi wakɛnya di’anto wɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ sɛnaka edja. Eyangelo ɛmɔtshi wakasalema dia mbeya kana esombe mbokaka wɔma lo woho watawatshunde esombe ko kana vɔ ngɛnangɛnaka dikambo sɔ. Etena kakewoyamaka nsango yakɛnyaka dia etena kakoma onto osombe nde mongaka la lomba l’efula, esombe w’anto wakayaokaka dimɛna ndo wolo wakakalolɛka yema lo demba. Wolo wakonge la wɔ l’alemba aki oko wolo w’onto lambosotshasotsha demba l’edja ka mingu 12.

Lande na kele elongamelo, mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo monga la tokanyi takeketsha koka monga la wahɔ lo yoonge yakiso? Ondo ambewi wa siansɛ ndo adɔkɔtɛlɛ bu l’okadimwelo wa shikaa wa mbisha nɛ dia vɔ haweye dimɛna dimɛna woho wakɛndakɛnda wɔɔngɔ ndo demba di’onto. Ɛnyɛlɔ prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi, ɔnɛ lele onganga wa hemɔ ya l’ɔtɛ akate ate: “Ekɔ ohomba monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la elongamelo. Ɔsɔ ekɔ dionga dia dimɛna diakimanyiya onto diaha nde ndjakiyanya amboleka, ndo naka onto ekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la elongamelo, nde mongaka la yoonge ya dimɛna. Ɔsɔ ekɔ dui dikina diakoka onto nsala dia monga la yoonge ya dimɛna.”

Ɔsɔ koka monga kanyi y’oyoyo le enganga ɛmɔtshi, le waa piskɔlɔgɛ ndo le ambewi wa siansɛ, koko dui sɔ bu oyoyo le wanɛ weka Bible. Aya ɛnɔnyi suke la 3 000, Nkumekanga Sɔlɔmɔna akafunde ate: “Otema wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ ekɔ [oko] okanga wa dimɛna, koko yimba yambɔkɔmɔ shidiyaka wolo w’onto.” (Tokedi 17:22) Divɛsa sɔ diekɔ la wɛdimo. Diɔ hadiotshi ɔnɛ otema wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ wekɔ okanga wakɔnɔla hemɔ tshɛ, koko diɔ mbutaka dia vɔ “ekɔ [oko] okanga wa dimɛna.”

Mbala mɔtshi sho koka ndjambola ɔnɛ: Otondongaka elongamelo kekɔ okanga, onganga akɔna wototona mfundɛ anto okanga ɔsɔ? Ndo nto, ɛlɔlɔ wele la elongamelo hakomɛ paka lo nkɔnɔla onto lele la hemɔ.

Mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ, mɛna akambo la sso dia kɔlɔ ndo lɔsɛnɔ layɛ

Anyangiyangi wakashola di’anto wɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ kondjaka etombelo efula w’ɛlɔlɔ l’ɔtɛ wa dionga diawɔ sɔ. Vɔ kotshaka lo kalasa, tondoyaka l’olimu ndo lo tɔkɛnyɔ. Ɛnyɛlɔ, eyangelo ɛmɔtshi wakasalema le ekipɛ kɛmɔtshi ka wamato k’andawi wa lowango. Embetsha awɔ wakatɛkɛta di’akoka waki la ondawi tshɛ. Anyanginyangi wakasɛdingola wamato asɔ lo nsɛdingola dimɛna dimɛna dionga diawɔ dia mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ. L’ekomelo, vɔ wakayɛnaka dia wamato waki la elongamelo k’efula mbakadjaka etshumba lo lowango lɔsɔ, koko aha wanɛ waki l’akoka wakataka embetsha awɔ dia vɔ wekɔ la wɔ. Lande na kele elongamelo mongaka la shɛngiya ya dimɛna ya ngasɔ na?

Takashihodia nto akambo efula lo mbeka dionga di’anto wahɛnyi akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Lo ɛnɔnyi wa 1960, wekelo ɛmɔtshi wakasalema lo kɛnɛ kendana la waonga wele la waa nyama akayokonya anyanginyangi dia ntondja kanyi y’oyoyo y’ɔnɛ “dionga dia nshisha elongamelo diambowoyokondja lokondja.” Vɔ wakayɛna di’anto koka monga la dionga sɔ dia nshisha elongamelo. Ɛnyɛlɔ, wakadje anto efula lo dihole dimɔtshi diakatondjaka londjo la kɔlɔ ndo wakawatɛ dia vɔ wayoshidiya londjo lɔsɔ naka vɔ mina waa butɔ yotshikitanyi. Vɔ wakatondoya dia nshidiya londjo lakɔ.

Wakatɛ olui wa hende w’anto dia nsala woho akɔ wamɛ. Anto asɔ wakaminamina la waa butɔ shɔ koko londjo koshila. Oko wakokanyu nkanyiya, anto efula wa l’olui ɔsɔ wakatatɛ nkanyiya dia vɔ kosalaka woho akɔna tshɛ londjo lɔsɔ hatoshila. Etena kakawalɔmbɛ dia vɔ nyomohemba nto mbala nkina, vɔ konanga nsala dui sɔ. Vɔ wakafɔnya dia vɔ kosalaka nto, hawototondoya dia nshidiya londjo lɔsɔ. Koko l’atei w’olui wa hende ɔsɔ, anto wakɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ kɔkɔmɔ demba, vɔ waki paka l’elongamelo.

Martin Seligman lele dɔkɔtɛlɛ, laki l’atei w’anto wakatondja kanyi shɔ dia mbeka dikambo sɔ, akangɛnangɛna mbetsha lɔsɛnɔ lande l’otondo dia mbeka dionga dielɛwɔ mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo dia mɛna akambo la sso dia kɔlɔ. Nde akeke dimɛna dimɛna dionga diatongaka l’anto di’ɔnɛ hawotokoka nsala dui dimɔtshi. L’ekomelo, nde akate dia dionga dia mɛna akambo la sso dia kɔlɔ kawoyaka anto ɛkɔngɔkɔngɔ l’akambo efula, ndo ntena dimɔtshi dionga sɔ mbashimbaka dia nsala kaanga dikambo ɔtɔi. Seligman nembetshiyaka lo tshena pe dionga dielɛwɔ mɛna akambo la sso dia kɔlɔ ndo shɛngiya yele la dionga sɔ lo mbuta ate: “Ɛnɔnyi 25 w’eyangelo wakamasale wakambetawoya dia naka sho monga la mbekelo ka mɛnaka akambo la sso dia kɔlɔ, kete hatototondoya l’akambo efula wasalaso, oko wadifɔnyaso shoamɛ.”

Kanyi yambondoyokomiya la yɔ shɔ kokaka mɛnaka oko dikambo di’oyoyo le anto amɔtshi ɛlɔ kɛnɛ, koko yɔ bu kanyi y’oyoyo le wanɛ weka Bible. Toyele kɛnɛ kata yokedi nyɛ: “Naka wɛ ambɔkɔmɔ lo lushi la paa, kete wolo ayɛ wayokitakita.” (Tokedi 24:10) Eelo, Bible mɛnyaka hwe dia ɔkɔmwɛlɔ, waya oma lo tokanyi ta kɔlɔ tele l’onto, kokaka mboshishɛ wolo wa nsala dikambo diakandalangi nsala. Ko akokayɛ nsala dia minya dionga dia mɛna akambo la sso dia kɔlɔ ndo mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo monga la elongamelo k’efula lo lɔsɛnɔ layɛ na?

[Osato]

Elongamelo koka kokondjɛ ɛlɔlɔ efula