Чүге биске идегел херек?

РАКТАН чок апарган Дэниел идегелин ышкынмаан болза, ракты тиилеп шыдаар турган бе? Ол бөгүн дириг турар бе? Идегелдиң күжүнге бүзүреп чоруур талалакчылар безин ону бадыткаарын диттикпес ийик. Мында чугула бодал бар: идегелге эмин эрттир ынанган ажыы чок. Ол дээрге шупту аарыглардан эм эвес-тир.

Си-би-эске интервью берип турган Нейтан Черни дээр эмчи аар аараан улуска идегелге хөлүн эрттир ынаныры айыылдыг дээн. Ол үлешкен: «Эки чүүл шоолуг бодавайн, бодунуң сагыш-сеткилиниң байдалынче кичээнгей салбайн турары дээш, ашактары кадайларын кончуур таварылгалар тургулаар. Ол чүүл рак деп аарыгны башкарып болур деп шын эвес бодалдар тывылдырып турар. Бир эвес ындыг турган болза, аараан кижиниң байдалының баксырай бергенин ооң аарыгга удур эки демисешпейн турары-биле тайылбырлап болур. А ол чүүл көңгүс меге».

Херек кырында өлүмнүг аарыг-биле демисежип турар кижи күш чиир, төнчү чок берге тулчуушкунда киржип турар ышкаш боор. Чугаажок, аарыг кижиниң төрелдери ынчалдыр-ла хинчектенип чыдар кижиге буруузунар минниишкиннер тывылдырарын күзевес болгай. Ынчаарга идегелдиң кандыг-даа ажык-дузазы чок деп бе?

Чок, болбайн канчаар. Чижээ, үстүнде чугаалашканывыс эмчи паллиативтиг эмнээшкин кылып турар. Ол дээрге аарыг кижиниң чуртталгазын узадыры азы аарыын дорт эмнээри эвес, а ооң аарыг-биле туржуп турар үезинде чуртталгазын эптиг, аянныг кылып, ынаар кичээнгейни угландырары-дыр. Безин ындыг эмчилер аар аарып турар улустуң хөөнүн экижидер эмнээшкинниң күжүнге быжыг бүзүреп турар. Идегел ол чүүлдү база оон-даа хөйнү кылыптар деп бадыткалдар бар.

Идегелдиң үнелии

Эмнээшкин дугайында статьялар бижип турар журналист У. Гиффорд-Джонс: «Идегел дээрге дыка күштүг чүүл-дүр» — дээн. Аарыы эмнеттинмес улуска сагыш-сеткил оожургадыр дузаның ажыктыын шинчилээн статьяларны ол сайгарган. Ындыг деткимче улуска эки хөөннүг артарынга дузалап турар дээр. 1989 чылда эрттирген шинчилел ындыг дузаны алган аарыг улус үр чурттаан деп көргүскен. А сөөлгү үениң шинчилелдери ону чедир бадыткаваан. Ындыг-даа болза, шинчилелдер сагыш-сеткил оожургадыр дузаны алган улус, ону албаан улуска бодаарга, депрессиядан болгаш ук аарыындан шоолуг хинчектенмейн турар деп көргүскен.

Эки болгаш багай хөөн чүректиң ишемия аарыынга кандыг салдар чедирип болурун көргүскен бир шинчилелди көрүптээлиңер. 1300 ажыг эр улуска, олар чуртталгаже эки хөөннүг бе азы багай хөөннүг бе дээш, тест эрттирген. Он чыл эрткенде, ол эр улустуң 12 хуузу чүрек аарыындан аарый берген. Оларның аразындан багай хөөннүг улус барык 2 катап хөй болган. Гарвард университединиң кадык камгалал факультединиң кадык болгаш кижиниң ниитилелге алдынарын өөренир кафедраның доцентизи Лора Кубзански мынча дээн: «Эки хөөн кадыкшылче салдар чедирип турар деп бодал ооң бетинде чүгле чугаа кырынга турган. Чүрек аарыгларының чижээнге кылган бо шинчилел медицина талазы-биле бир дугаар бадыткаттынган».

Чамдык шинчилелдерден алырга, бодунуң кадыын багай деп санап турган улустуң кезиишкин соонда экириири, кадыкшылын эки деп бодап чоруур улуска бодаарга, оожум болган. Безин эки хөөн чуртталганы узадыр дээр! Улгаткан назы-харлыг улуска бодунуң назынынче эки азы багай хөөннүг чорук кандыг салдар чедирип турарын тодарадыр дээш, шинчилел ажылы эрттирген. Улгады берген назын мерген угаанныг, дуржулгалыг деп кыска дыңнадыгларны экранга көргүскен. Ооң түңнелинде оларның боттарынга бүзүрели улгадып, кылажы чиик апарган. Ооң салдары оларга 12 неделя ишти зарядкалар кылган ышкаш болган.

Идегелдиң, омак-сергек, эки хөөннүг болурунуң кадыкшылга ажыктыын канчаар тайылбырлап болурул? Эртемденнер болгаш эмчилер кижиниң угаан-медерелин, организмин чедир өөренмээн болгаш, аңаа хамаарыштыр огулуг харыы бербейн турар. Ынчалза-даа бо талазы-биле ажылдап турар специалистерниң даап бодаар үндезиннери бар. Чижээ, бир профессор-невролог мынча дээн: «Өөрүшкүлүг, идегелдиг чурттаары эки-ле. Ындыг байдал кижиге стресс тывылдырбас база кадыкка эки салдарлыг. Ол дээрге кижилерниң кадыкшылын быжыктырар бир аргазы-дыр».

Мындыг көрүш эртемденнерге, эмчилерге, психологтарга чаа чүүл ышкаш, ынчалза-даа Библия шинчилекчилеринге ол чаа чүүл эвес-тир. 3000 чыл бурунгаар мерген угаанныг хаан Соломон мынчаар бижээн: «Өөрүп чоруур чүрек — эки дээн эм, а ундаргай сеткил мага-ботту харыксырадыр» (Чугаалар 17:22). Бо сөстерниң кайы хире бодамчалыын эскерген боор силер. Мында өөрүп чоруур чүректи кандыг-даа аарыгны эмнептер дивээн, а ону «эки эм» дээн.

Шынап-ла, идегел эм ышкаш турган болза, кандыг эмчи ону бижип бербес деп? Кижиниң идегели кадыкшылдан аңгыда, хөй-ле чүүлге ажыктыг.

Эки азы багай хөөннүң чуртталгаңарже салдары

Эки хөөн кижиниң чуртталгазынга ажык-дуза чедирип турар деп, шинчилекчилер түңнээн. Ындыг улус ажылынга, өөредилгезинге, спортка чедиишкиннерлиг болур. Чиик атлетиканың херээжен командазынга эрттирген шинчилелдиң түңнелдери ону бадыткаан. Спортсмен бүрүзүнүң чиик атлетикага арга-шинээнге хамаарыштыр характеристика бээрин команданың тренерлеринден дилээн. Оон спортсменнерден бодунга кайы хире идегеп турарын база айтырган. Түңнелинде тренерлерниң чугаалап турганы ышкаш эвес, а спортсменнерниң боттарынга идегеп турганы дег болган. Идегел чүге ындыг күштүг бооп турарыл?

Бо айтырыгның харыызын эки хөөнге удурланышкак багай хөөннү шинчилеп тургаш, билип алган. 1960 чылдарда эртемденнер дириг амытаннарның аажызын шинчилеп тургаш, «өөренген аайы-биле кошкак болуру» деп чаа термин үндүрүп каан. Кижилерде база ол синдромнуң хевирлери бар деп тодараткан. Чижээ, өөренген аайы-биле кошкак болуру деп тестини эрттирген. Улуска бужурганчыг даашты салгаш, ону тодаргай чурум ёзугаар кнопкаларны базып тургаш, өжүрүп алырын сүмелээн. Олар шак ынчаар кылгаш, даашты өжүрүп ап турганнар.

Ийиги бөлүкте улуска база-ла ол чүүлдү кылырын чугаалаан. Ынчалза-даа ынчаар кылырга, ол дааш өшпес боорга, олар боттарын чөгенчиг кылдыр миннип эгелээн. Дараазында тестилерде олар кандыг-бир чүүл кылырындан шуут коргуп, кандыг-даа кылдыныгларын үре-түңнел чок деп бодап турганнар. Ынчалза-даа ол бөлүкке идегелин ышкынмаан, эки хөөннүг улус база турган.

Бо шенелде ажылдарның чамдыызын кылырынга киржип турган Мартин Селигман эки болгаш багай хөөннүң дугайында шинчилээр деп шиитпирлеп алган. Чүнү-даа кылып шыдавас мен дээр хөөннүг улустуң чуртталгазын ол шинчилеп эгелээн. Багай хөөн кижиниң чуртталгазының аңгы-аңгы талаларынга бодун көргүзеринге шаптыктап, анаа агым аайы-биле чоруп орар, чүнү-даа кылып шыдавас кижи кылып каар деп, Мартин түңнээн. Багай хөөннүң болгаш ооң уржуктарының дугайында шинчилелди кылгаш, Селигман мындыг түңнелге келген: «Чээрби беш чыл ишти кылган шинчилелдерим мени бо чүүлге бүзүреткен: багай хөөннүг бооп, кезээде чоруум чогувас, өөдежок кижи-дир мен деп бодап өөренип каар болзувусса, ол чүүл кандыг-даа эгелээшкиннеривисти сы базып туруп бээр, а эки хөөннүг кижи-биле ындыг чүүл болбас».

Бо кылган түңнелдер улуска чаа бооп болур, ынчалза-даа Библияның шинчилекчилери ону шагда-ла билир. Дараазында бижиттинген чүүлче кичээнгейиңерни салып көрүңер: «Айыыл-халап хүнүнде кошкааң көргүзер болзуңза, күжүң эвээжээни ол-дур» (Чугаалар 24:10). Ундаралдың багай бодалдары кижини күш чок кылып каар деп, Библияда тайылбырлап турар. Багай хөөннү ажып эртип, чуртталгага эки хөөннүг, идегелдиг болур дизе, чүнү канчаарыл?

[Чурук]

Идегел хөй-ле эки чүүлдү эккеп болур.