Diesorọ A Vwọ Guọnọ Iphiẹrophiyọ?

Ọ da dianẹ Daniel re djunute vwẹ ọtonphiyọ rẹ ọbe nana sẹro rẹ iphiẹrophiyọ rọyen jovwo vwo? E rhe se sivwin ikansa rọyen na kpo? Mane jẹ ọ je hẹ akpọ nonẹna? Ihwo re tobọ chochọn rọyen nẹ iphiẹrophiyọ toroba omaesivwon dede cha sa rhọnvwe nẹ ẹkpahọnphiyọ rẹ enọ yena cha dia e-e. Ẹkpo ọghanghanre ọvo vwomaphia vwẹ etinẹ na, e jẹ a vwẹ ẹro ri gegerege vwo nẹ iphiẹrophiyọ-ọ. O ghwa dia uhuvwun ro sivwẹn ega eje-e.

Ra vwọ riẹnmie CBS News, Dr. Nathan Cherney da vwẹ orhọ-esio phia kpahen imuoshọ rọ herọ siẹrẹ a da vwẹ ẹro ri gegerege vwo ni iphiẹrophiyọ ọke re de sivwin ohwo rọ mua okpọga. Ọ tare nẹ, “avwanre mrẹ ẹdia rẹ ivun de miovwon eshare kpahen eya rayen nẹ ayen roro kpahen obo rẹ oma rayen che vwo kpo-o, ayen vwo iphiẹrophiyọ nẹ oma rayen na che kpo-o”. Ọ da je tanẹ, “iroro tiọyena chọre kidie siẹrẹ oma rẹ ohwo na rha fobọ kpo-o, ayen ke tanẹ ohwo na davwẹngba vwo sivwin oma rọyen na-a, iroro tiọyena chọre”.

Vwọrẹ uyota, okpohọnre yen ihwo re mua okpọga họnra. O che shephiyọ-ọ siẹrẹ ihwo rẹ ayen vwo ẹguọnọ kpahen da rhoma nẹrhẹ ẹwẹn obrorhiẹn rayen kpokpo ayen nẹ ayen ọvo yen suọ rẹ oma rayen vwo je kpo. Ọnana ko mudiaphiyọ nẹ iphiẹrophiyọ rhe fiemu-u?

Iphiẹrophiyọ fiemu. Kerẹ udje, idọktọ evo tẹn ona rẹ obo ra sa vwọ chọn ihwo uko vwo yerin ghene okpọga. Idọktọ tiọyena yono kpahen obo re se vwo sivwin ọga kpo-o. Ayen vwo imuẹro kokoroko kpahen omaesivwon rọ sa nẹrhẹ ohwo rọ muọga na vwo ẹwẹn re dọe. Erọnvwọn buebun djerephia nẹ iphiẹrophiyọ se ru ọtiọyen vẹ erọnvwọn re vrẹ ọtiọyen dede.

Ọghanrovwẹ rẹ Iphiẹrophiyọ

“Iphiẹrophiyọ ọyen omamọ rẹ uhuvwun,” ọtioyen ohwo rọ ghwa iyẹnrẹn rẹ omaesivwon re se Dr. W. Gifford-Jones tare.  Ọ fuẹrẹn iyono evo re ruru ro shekpahen oghanrovwẹ rẹ omamọ rẹ eta re vwo biẹcha ihwo re họnvwa ọga re che se sivwin kpo-o. O niro nẹ omamọ rẹ eta rẹ obicha tiọyena chọn ihwo re muọga na uko vwo vwo iphiẹrophiyọ nẹ oma rayen na che kpo kẹrẹkpẹ. Efuafuẹrẹn ọvo re ruru vwẹ 1989 djerephia nẹ ihwo ra vwẹ obicha tiọyena kẹ dia vrẹ ihwo re mrẹ obicha tiọye-en, ẹkẹvuọvo ehiahiẹ re ruru okrinọ na-a je ghwa rhọnvwephiyọ-ọ. Dedena, iyono sansan djerephia nẹ ihwo re mrẹ obicha tiọye-en rioja rẹ ofudjevwe vẹ emiavwe vrẹ ihwo re biẹcha je ta omamọ rẹ eta kẹ.

E ja fuẹrẹn uyono ọfa ro dje obo rẹ iphiẹrophiyọ se ru kẹ ohwo ro vwo ọga rẹ ubiudu re se coronary heart disease (CHD). A fuẹrẹn eshare re vrẹ 1,300 a vwọ riẹn sẹ ayen vwo iphiẹrophiyọ kpahen akpeyeren yẹrẹ ayen vwori-i. Ehiahiẹ re ru kpahen eshare yena, ẹgbukpe ihwe vwọ wan nu djerephia nẹ 156 vwẹ usun re eshare na rhi vwo ọga rẹ coronary heart disease (CHD) na. I ri vwo iphiẹrophiyọ-ọ vwẹ usun rẹ eshare na dino vwẹ ọhwọhwọ ivẹ vwo bun vrẹ i ri vwọ iphiẹrophiyọ. Laura Kubzansky rọ dia ohwo rọ vwẹ ukẹcha kẹ iprofẹsọ ri health and social behavior vwẹ Harvard School of Public Health, tare nẹ, “Dede nẹ erọnvwọn buebun djerephia nẹ ‘e vwo vwo iphiẹrophiyọ’ toroba omakpokpọ rẹ ohwo jẹ isayẹnsi je ghwa rhe rhọnvwephiyọ-ọ, ẹkẹvuọvo uyono re ru kpahen eshare yena yen evo usun rẹ erọnvwọn rẹsosuọ rọ ghene nẹrhẹ e se segbuyota nẹ iphiẹrophiyọ ghene sa chọn ohwo uko siẹrẹ e de vwo ọga rẹ ubiudu.”

Iyono evo djerephia nẹ siẹrẹ a da bẹrẹ ihwo, i ri vwo omamọ ẹro vwo ni oma rayen vẹ omakpokpọ rayen yen oma rayen fobọ kpo. A rhe mrẹvughe nẹ iphiẹrophiyọ churobọsi ugrongron rẹ akpọ rẹ ohwo. E ru ehiahiẹ ọvo kpahen ẹro rẹ ihwo re ghwore vwo ni ẹdia rẹ ọghwo rayen vẹ obo ro vwo churobọ si omakpokpọ rayen. Siẹrẹ ihwo re ghwore da mrẹ emamọ evuẹ ri shekpahen ọghwo kerẹ aghwanre ve ọmrevughe rayen, ọ kẹ ayen ẹgba vẹ omavwerhovwẹn. Oborẹ ọnana toroba omakpokpọ rayen wan ghwa họhọ nẹ ayen vwobọ vwẹ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ omaẹsasọ vwẹ udughwrẹn 12!

 Diesorọ iphiẹrophiyọ kugbẹ e vwo vwo omamọ ẹwen vẹ a vwo vwẹ omamọ ẹro vwo ni orọnvwọn vwo toroba omakpokpọ rẹ ohwo? Egbaeriariẹn vẹ idọktọ je rhe riẹn ugboma vẹ ẹwẹn rẹ ohworakpọ tẹdia rẹ ayen da sa vwẹ ẹkpahọnphiyọ rẹ enọ tiọyen na vwọphia-a. Jẹ ihwo evo re tẹn ona ri ru ehiahiẹ kpahen ota nana re, sa ta eta evo kpahọn. Kerẹ udje, iprofẹsọ ọvo vwẹ yunivasiti ri Kentucky jiroro nana: “Ọyen omamọ orọnvwọn rẹ ohwo vwo vwo omavwerhovwẹn vẹ iphiẹrophiyọ. Ohwo da hẹ ẹdia rẹ omavwerhovwẹn, ugboma rọyen ko yovwẹnphiyọ kidie oma fuo ohwo tiọyena. Ọyen orọnvwọn ọvo rẹ ihwo se ru kẹ oma rayen ayen se vwo vwo omakpokpọ.”

Ọmrẹvughe nana sa họhọ emu kpokpọ vwọ kẹ idọktọ vẹ egbaeriarien, ẹkẹvuọvo ọ dia emu ọrhorha vwọ kẹ emọ uyono ri Baibol na-a. Omarẹ ẹgbukpe 3,000 re wanre yen ẹwẹn ọfuanfon Ọghẹnẹ vwọ mu Ovie Solomọn vwo si eta nana: “Udu sasasa yẹ omamọ rẹ uhuvwu, ẹkẹvuọvo erhi ro muomaphihọ nẹrhẹ ibeku rẹ oma ya muẹ.” (Isẹ 17:22) Vwo oniso rẹ emu ọvo vwẹ ẹkpo ri Baibol na, ọ dia ọ tanẹ udu sasasa che sivwin ọga kọga-a, ẹkẹvuọvo ọ tare nẹ ọyen “omamọ rẹ uhuvwu.”

Ọtiọyena, ọ da dianẹ iphiẹrophiyọ ghini uhuvwun, o vwo idọktọ vuọvo ro ke jẹ uhuvwun yena ẹ vwọ kẹ ihwo-o. Vwọrẹ uyota, erere rẹ iphiẹrophiyọ vrẹ o di vwo toroba omakpokpọ shesheri.

E Vwo Vwo Iphiẹrophiyọ vẹ E Vwo Jẹ Iphiẹrophiyọ Evwo, Obo ro Vwo Churobọ si We

Ihwo ri ruẹ ehiahiẹ rhe mrẹvughe re nẹ, ihwo ri vwo iphiẹrophiyọ mrẹ erere vwẹ idjerhe sansan fikirẹ omamọ ẹwẹn rayen vwori. Ayen riẹn ruẹ vwẹ isikuru, vwẹ iruo, tobọ vwẹ irueru rẹ omaẹsasọ. Kerẹ udje, e ru ehiahiẹ kpahen ẹko rẹ eya evo re djonẹ. Ikoshi rayen da nabọ fuẹrẹn eya na kpahen ona rẹ onẹ ẹdjẹ rayen. Vwẹ ọke vuọvo na, a je fuẹrẹn eya na kpahen oborẹ iphiẹrophiyọ rayen gan te. A da rhe mrẹvughe nẹ ọ ghwa dia ona rẹ onẹ ẹdjẹ rayen yen nẹrhẹ ayen riẹn onẹ djẹ-ẹ, obo rẹ iphiẹrophiyọ rayen gan te yen toroba. Diesorọ iphiẹrophiyọ vwọ vọn vẹ ẹgba tiọyen ro se vwo suẹn obo rẹ avwanre ruẹ?

E vwo jẹ iphiẹrophiyọ evwo ji yono avwanre emu buebun. Kerẹ udje, e mu ẹko rẹ ihwo evo phiyọ asan re de hworo ekuakua ri vwo edo re miavwan erhọn, a da vuẹ ayen nẹ ayen se fun edo na siẹrẹ ayen da nyẹ ibọtini evo rehẹ etiyin. Ayen de ruo, edo na ko ghini fun.

E de mu ẹko rẹ ihwo efa phiyọ asan vuọvo yena rẹ edo pha na, je vuẹ ayen obọ ra vuẹ ẹko rẹsosuọ na, ẹkẹvuọvo ibọtini ra nyẹ na gbi se fun edo na-a. Ofu de dje ihwo buebun vwẹ ẹko na, ayen gbi vwo ẹwẹn nẹ edo na che fu-un. Vwẹ ẹdẹ vuọvo yena, e de mu ihwo rehẹ ẹko rivẹ na phiyọ asan ọfa rẹ edo je hepha ẹkẹvuọvo ayen nama kpoghoma-a kidie ayen niro nẹ o vwo orọnvwọn vuọvo rẹ ayen che ru ro se wene ẹdia na-a. Jẹ evo vwẹ usun rayen ri vwo iphiẹrophiyọ je davwẹngba rayen sẹ ayen se fun edo na.

Dr. Martin Seligman rọ dia ọvo usun rẹ ihwo ri ru ọrhuẹrẹphiyotọ ra vwọ davwen ihwo na ni, de brorhiẹn ro vwo yono kpahen iphiẹrophiyọ vẹ jẹ iphiẹrophiyọ evwo kpobarophiyọ. Ọ da ton eyono rẹ oka rẹ iroro ro rhe ihwo ri jẹ iphiẹrophiyọ evwo phiyọ. Ọ da tanẹ, oka rẹ iroro ri jẹ iphiẹrophiyọ evwo na siẹ ihwo kpuko vwẹ akpeyeren mamọ ọkiọvo dede ọ sa nẹrhẹ ayen jẹ erọnvwọn ri fori nẹ ayen ru vwẹ akpeyeren e ruo. Seligman da vwẹ eta nana vwọ djẹ uyono rọyen na koko: “Uyono ri mi ruru vwẹ ẹgbukpe uje gbe iyorin na kẹ vwẹ imuẹro nẹ, ebẹnbẹn wẹn che bunphiyọ siẹrẹ wọ da reyọ phiyọ ẹkuruemu rẹ wo vwo roro nẹ wẹ yen suẹ ebẹnbẹn wẹn, nẹ ebẹnbẹn na che no-o, ọ cha nẹrhẹ a vwẹ ẹro ri phovwin vwo ni kemu kemu re ruẹ. Ebẹnbẹn rẹ avwanre che bunphiyọ siẹrẹ e de vwo iroro tiọyena.”

Obo ra tare vwẹ obenu na sa dia emu kpokpọ vwọ kẹ ihwo evo nonẹna jẹ ọ dia ọtiọyen ọ hepha kẹ emọ uyono ri Baibol na-a. Vwo oniso rẹ obo rẹ isẹ nana tare: “Oma de bruro owẹ vwẹ ọke rẹ ukpokpogho, yẹ ogangan wẹn ọhahavwe.” (Isẹ 24:10) Uyota, Baibol na djere phenphẹn nẹ udu rẹ avwanre da kuọrọn, avwanre gbi che vwo ogangan re vwo ru emu vuọvo-o. Kẹ, die wo se ru vwo phi ẹwẹn ri jẹ iphiẹrophiyọ evwo kparobọ rere wo sa vwọ vwẹ omamọ ẹro vwo ni akpeyeren wẹn?

[Uhoho rọhẹ aruọbe 4, 5]

Iphiẹrophiyọ se fierere kẹ we