Ligongo Chichi Tukusasosekwa Kola Chembecheyo?

ANA Daniel kamnyamata katukakolasile mu ngani kala, yikaŵele uli yikaŵe kuti nganikajasa mtima? Ana ni kuti akaposile ku ulwele wakwe wa kansa? Ana ni kuti akaŵele chijumi mpaka lelo? Atamose ŵandu ŵakusakulupilila ya chembecheyo nganaŵa aŵechete yeleyo. Sonitu jeleji jili mfundo jakusosekwa. Chembecheyo nganichiŵa chimposisye mundu.

Ali amwusisye Dr. Nathan Cherney pangani jeleji, jwalakwe jwakalamwisye ŵandu kuti akusosekwa kusamala ni mwakusachiwonela chembecheyo pakutenda yindu ni ŵandu ŵalwaliche. Jwalakwe jwatite, “Tuŵele tuli mkwawona achalume ali mkwaŵechetela achiŵamkwawo mwangaŵajilwa kuti ulwele wawo ukusile ligongo lyakuti ngakuganichisya ya yindu yampaka yakamuchisye.” Jwajonjechesye kuti, “Kaganisye keleka kakusatendekasya ŵandu kola nganisyo syakuti mundu jwakulwala ni jwampaka atendekasye kuti ulwele wakwe kunandipa kapena kukula. Naga ulwele wakwe ukukula ni kuti mundujo nganijuganichisyaga yindu yakulimbikasya. Chelechitu nganichiŵa chilungamo.”

Kusala yisyene mundu jwalwaliche mnope akusaŵa kuti ali pangondo jekulungwa jakulimbana ni umi wakwe. Munduju jukusaŵa kuti junyakwile kala katundu jwawusito ni konjechesya kumjimba magambo kuli kulemwa. Mundu jwachinonyelo nganaŵa atesile yeleyi. Ana nikuti mpaka tujile kuti chembecheyo chili changasosekwa?

Iyayi. Mwambone dokotala jwatumsasile jula akusamanyilila chenene kwasamalila ŵandu ŵakulwala ulwele wangali mtela wakwakamuchisya kuti alame kapena kuti atame kwandaŵi jelewu. Jwalakwe akusiŵakamuchisya ŵakulwalaŵa kuti atameje umi wambone soni wakusangalala mpaka palisiku lyele chachiwa. Madokotala mpela gelega gakusakulupilila kuti kumkamuchisya jwakulwala kuti aŵeje jwakusangalala kuli kwakamuchisya mnope atamose kwa mundu jwalwaliche. Pana maumboni gakulosya kuti chembecheyo mpaka chikamuchisye pambali jeleji.

Kusosekwa kwa Chembecheyo

Jwakulokotela ngani jwine jwayachipatala (Dr. W. Gifford-Jones) jwatite, “Chembecheyo chikusichakamuchisya ŵandu ŵakulwala.” Jwalakwe jwaŵalasile mabuku gagalondesyaga kusosekwa kwa kwalimbikasya ŵandu ŵalwaliche mnope. Yikulosya kuti chikamuchisyo chelechi chikusakamuchisya ŵandu ŵakulwala kola chembecheyo soni kuganichisyaga yindu yakwalimbikasya. Kuwungunya kwa mu 1989 kwalosisye kuti ŵakulwala ŵakusalimbikasidwa akusatama kwa umi welewu. Nambo kuwungunya kwapachangakaŵapa nganapata umboni uliwonse panganiji. Nambope ŵakuwungunya ŵajinji apatile kuti ŵakulwala ŵakusalimbikasidwaga ŵangalagaga nganisyo kulekangana ni ŵele ŵangalimbikasidwaga.

Alole yaŵapatile ŵakuwungunya ŵane mwele kwasa mtima ni ungajasa mtima kukusakwayila ŵandu ŵakulwala mtima. Ŵawungunyisye kwa achalume ŵakupunda 1,300 kuti alole naga akusajasa mtima mwachitema kapena iyayi. Panyuma pa yaka 10 ŵapatile kuti pa achalume 100 ŵaliwonse mwachalumeŵa, achalume 12 ŵalwasile ulwele wa mtima. Panyuma pakwe yasimanikwe kuti achalume ŵajinji ŵajasile mtima mwachitema. Jwamlijiganye jwine, (Laura Kubzansky) jwakusakamuchisya pa sukulu jine (Harvard School of Public Health) jwatite, “Maumboni gejinji gakulosya kuti kuganichisya yindu yakulimbikasya kuli kwakamuchisya pa umi wa mundu. Atamose kuti pangali umboni uliwose wasayansi. Nambo kuwungunya kwaŵatesile kwa chalume ŵakupunda 1,300 kula, uli umboni wakwanila kwa ŵachipatala, kujila kuti kuganichisya yindu yakulimbikasya kuli kwakamuchisya ku chilu cha mundu.”

Ŵakuwungunya ŵane ŵapatile yakuti ŵandu ŵakusaliwona kuti nganakola chilu chambone, panyuma pa opaleshoni yikusajigala ndaŵi jelewu kuti apole. Nambo ŵakusaliwona kuti akwete chilu chambone akusapola mwachitema. Nambosoni yikusalosya kuti ŵandu ŵangakusajasa mtima mwachitema akusatama kwa ndaŵi jelewu. Ŵawungunyisyesoni kuti ana ŵachikulile yikusakwaya uli pakwete nganisyo syakuŵajilwa soni syangaŵajilwa pangani ja ukalamba. Jemanjaji ŵatesile yakuti ŵachikulile ŵane alole utenga wakwayana ni ŵandu ŵakalambale. Utengawu waliji wakuti ŵakalambele ali ŵalunda soni akusamanyilila yindu yejinji. Panyuma pakwe ŵachikulileŵa ŵapatile machili. Machili gaŵagapatilega galiji gakuti agakagapatile ali atesile masewela gakulimbikasya chilu kwa mawiki 12.

Ligongo chichi kola chembecheyo, ungajasa mtima soni kuganichisyaga yakulimbikasya kuli kwakamuchisya kuchilu chamundu? Mwine komboleka kuti ŵasayansi soni madokotala apanopano nganaŵe kupikanichisya mwakusaganichisya mundu soni mwachikusakamulila masengo chilu chamundu kuti alondesye mwakupikanika chenene. Atamose ŵaŵalijiganyisye ya chembecheyo akusagamba kuŵecheta yakuganichisya pakujigalila yaŵapatile pakuwungunya soni yakumanyilila. Mwachisyasyo jwamlijiganye jwine jwaganichisye kuti “Mundu ukusapikana chenene naga ukusangalala soni ukwete chembecheyo. Yeleyi yikusakamuchisya kuti ukalagaga mnope nganisyo soni kuti ukole chilu chambone. Kusala yisyene kutenda yeleyi kuli kwakamuchisya kuchilu chamundu.”

Kwa madokotala ŵane, kwa ŵandu ŵakusalijiganya yalunda soni kwa ŵasayansi ngani jeleji mpaka ajiwoneje kuti jili jachilendo. Nambo nganiyiŵa myoyo kwa ŵandu ŵaŵalijiganyisye Baibulo. Yaka chiŵandika 3,000 yipiteyo Mwenye Solomoni ŵasalilidwe kulemba nganisyo pangani jeleji kuti, “Mtima wakusangalala uli mtela wambone pa umi wa mundu, nambo mtima wa gasabu ukusajumusya chilu.” (Misyungu 17:22) Nambotu tukusosekwa kulipikanichisya lilembali. Lilembali nganilisala kuti mtima wakusangalala ukusaposya yilwele. Nambo ligambile kusala kuti mtima wakusangalala “Uli mtela wambone pa umi wa mundu.”

Sonitu mpaka luŵe lunda kuliwusya kuti naga chembecheyo uli mtela wakuposya, ligongo chichi madokotala ŵangamsalilaga jwakulwala kuti mkagambe kola chembecheyo chimkapole? Nambosoni chembecheyo changagamba kumkamuchisya mundu kuti akole chilu chambone. Chikusakamuchisyasoni mu mbali sine.

Ana Kwasa Mtima Soni Ungajasa Mtima Yikusakwaya Chamtuli Chilu Chetu?

Ŵakuwungunya apatile kuti ŵandu ŵele ŵangajasa mtima yindu yikusiyajendela chenene ligongo akusaŵa kuti akuganichisya yindu yakulimbikasya. Jemanjaji akusatenda chenene kusukulu, kumasengo nambosoni atamose ku mipikisano jakulekanganalekangana. Mwachisyasyo, ŵawungunyisye timu jine jakwe ja achakongwe jajikusatenda mipikisano jakulekanganalekangana. Ŵakulongolela ŵa timuji ŵamyamichile jwamkongwe jwalijose ligongo lya umanyilisi wakwe pa masewelaga. Nambosoni pa ndaŵi jijojo ŵawungunyisye kuti amanyilile chembecheyo chakwete jwamkongwe jwalijose jwa pa timuji. Pambesi pakwe yasimanikwe kuti chembecheyo chaŵakwete achakongweŵa ni chele chikakamuchisye kuti chatende chenene pa mpikisano ngaŵa umanyilisi wakwete, mpela muŵaŵechetele ŵandu ŵaŵalongolelaga ŵala. Ana ligongo chichi chembecheyo chikusakamuchisyaga mnope myiyi?

Ŵakuwungunya ŵapatile yejinji pangani jakwasa mtima soni ngajasa mtima. Cha m’ma 1960 ŵakuwungunya ŵawungunyisye pakwamba mwayikusatendela yindu yinyama. Yaŵayipatile nganayijembecheyaga mwati yatendekasisye kuŵecheta kuti, “Kwasa mtima ukusatenda kulijiganya.” Ŵayiweni kuti yeleyi mpaka yatendechelesoni ŵandu. Mwachisyasyo kuti asimichisye yeleyi ŵajigele kagulu ka ŵandu, ni kwaŵika m’chipinda mwele mwaliji lisegwe lyekulungwa mnope mpelaga m’chigayo, ni ŵasalile kuti lisegwelyo mpaka lileche naga akutowanya libatani linelyakwe. Ŵajinji ŵakombwele kulilekasya lisegwelyo.

Gulu jine ja ŵandu ŵajisalilesoni yilayila. Nambo ali atowanyisye mabatanigo lisegwelyo nganililekaga. Ŵandu ŵajinji pagulu jeleji ŵajasile mtima. Kaneko ŵaŵisile m’chipinda chakuti akakombwele kulekasya lisegwelyo. Nambo ŵanduŵa nganalinga kutenda kalikose ŵagambile kutama. Jemanjaji ŵaganisyaga kuti amtamosi alinje kusimisya ngayikomboleka. Nambo ŵane pa guluji nganajasa mtima ŵalinjile kulekasya lisegweli.

Yeleyi yamtendekasisye Dr. Martin Seligman juŵakamuchisye nawo pa kuwungunyaku kulijiganya yejinji yakwamba kwasa mtima soni ngajasa mtima. Jwalakwe jwawungunyisye kuti apate mwakusaganichisya ŵandu ŵajasile mtima. Jwalakwe jwapatile kuti kwasa mtima kukusamlepelekasya mundu kutenda yejinji pa umi wakwe. Jwalakwe jwamalisisye kuti, “Mbungunyisye ngani jeleji kwa yaka 25. Soni nayiweni kuti naga tukusaganisya mpela mwakusatendela ŵandu ŵakusajasa mtima, yeleyo nganiyiŵa yitukamuchisye. Soni mpaka yitulepelekasyeje kutenda yindu yatukusaka pa umi wetu.”

Maloŵe gelega mpaka gawonecheje kuŵa gachilendo kwa ŵandu ŵane nambo kwa ŵandu ŵakusalijiganya Baibulo nganigaŵa gachilendo. Apikane msyungu awu, “Naga ukwasa mtima pati usimene ni yisawusyo, ni kuti ugwejo machili gakwe gakunandipa.” (Misyungu 24:10) Pelepatu Baibulo jikusala mwakupikanika chenene kuti naga tukwasa mtima soni kuganichisyaga yindu yangalimbikasya, mpaka tulepeleje kutenda yindu. Nambo ana yili yakomboleka kumalana ni kwasa mtima, ni ngajasaga mtima soni ni kolaga chembecheyo?

[Chiwulili]

Kola chembecheyo mpaka kwakamuchisye