Tipagine Ani Aida Maabangirise Tini?

GINIPAI narengbe ka manga ka si adu nga Daniel nga gu paranga boro nakpi be Kansa i afura tipa ko ti tonatona gu kekeapai nadu mbata fu gere aka kindi kuti gako nyanyaki maabangirise? Ya mo ka ko adibe gu kansa re? Ya mo ka ko du kindi ti unga areme? Zavura agu aboro nasongoda gu berãpai nyanyaki nga maabangirise ima rengba ka fubee kuti pa hu boro, i arengbanga ka ya ngbatunga pai wa gure rengbe ka manga te. Na nyanyakipa pai gi du re. Si aidanga boro naabi gu ome du ti maabangirise ni bipa hu boro be kaza kisusi wai si aidaha te. Maabangirise arengbanga ka sa boro ni hu dunduko te.

Ho i aasasana gu munganga ni nga Dr. Nathan Cherney rogo gu ba apangbanga nga CBS , ri afu zahe tipa gu kerepai du abiapa gu ome du ti maabangirise ho du boro ni pati gu boro nawoka nikerehe ri aya: “Ani aima gbiatirani na gu kpakarapai du wa ga agu akumbakuadee nabisirapa adiayo nga i aberãnga kuriipai gbe te na i adianga regbo wenengai ka berã kuriipa gu weneapai rengbe ka manga te.” Dr. Cherney agbia gu kurapai kutini nga: “Ngbatunga gi berã re naye na gu berãpai nga boro ima rengba ka mangapai tipa ka kansa zungo tii kpotoni yo ya, na ho kaza andu ni kaa fu rii boro, kura aboro ima rengba ka tona kaa berã gupai nga agu aboro nawoka re amanganga pai tipa ka kansa zungo tiyo ya te.”

Ono ka pe rengo, agu aboro nambu be kere nyanyaki akaza, naso nyanyaki vura nga gu kina omeyo abata behe. Pa sayo i naabitiyo berewe nga gayo ingahe du kurii gu nyanyaki apai i asusa rogoho re, nga gu pai ka ga boro badia rogatise aidanga ka manga ni na ni ya. Ono ya mo si naida ani da kuti gu digisopai nga maabangirise na nyanyakipaha te?

Anga wo duhe te. Ni kpiapai amunganga kinaho awirikanga pai sa tipa kina gu gene husa akaza nga gu asonga vura kuti kaza nitihe ya watadu zavura nga gu rengbe ka gizosi ga boro raka ya, ono i nawirikapai a tipa gu gene husa kaza rengbe ka sa raka boro kaza si du wenengai, wa ni nikaa sovura kuti gani kaza. Ngbatunga agu amunganga re nabi gu gene husa kaza na nyanyakipaha nga gu rengbe ka sa berã boro kaza si du wenengai na zavura gu boro nawoka nyanyaki vurũ. Dungu goapai kinaho nayugo gupai nga maabangirise ima rengba ka mangapai wa ngbatunga gure zavura ki susi he.

Wai du Maabangirise na Nyanyakipaha

Gu kura munganga sa nga Dr. W. Gifford-Jones ape gupai nga: “Maabangirise na bakere ome tini.” Ko afugu dungu agu wisigopai i amangihe nga gu nabipa nyakapa gu undo du tipa fuda berãse yo nga gu i afuhe fu agu aboro nawoka nyanyaki. Si nawira gupai gbe nga, ngbatunga agi aundo i afuhe naundo aboro i du na bakere maabangirise na kidu na ruru bipai tipa gupai namanga yo. Rogo gu kura wisigopai sa i amangihe rogo 1989, i abi gupai nga agu aboro kaza nagbia ngbatunga gu undo re aaraka ni gbangaha, ono tie gu wisigopai mangi yo ho barambeda aidanga kuti gu berãpai re te. Ono tie, agu awisigopai mangiyo ho ima ida kuti gupai nga agu aboro kaza du nagbia undo nibipa fuda berãse yo, ambu nga be bakere berã gbiati imisiri wa gu agu aboro ambu agbianga gu undo re ya te.

Ani bingo gu kura wisigopai i amangihe tipa gu maapai kurii du berãpa weneapai kumbatayo na berã kina pa gbegberẽ apai na ni kurii agu aboro nawoka be gu kaza nga coronary heart disease (CHD). I awisigi akumba naima susa 1,300 ka biyo singia i aaberãpa weneapai watadu pa gbegberẽ apai. Rogo gu kura wisigopai i amangihe berewe fuo agarã bawe kusa, i abi gupai nga 12 rii kama nga ga agu akumba re aima gbia bete papara gu kaza nga CHD tona ti gu regbo i atona wisigo yo ti ni. Dagba agu akumba i aawisigo yo re, agu aboro naaberã kina pa gbegberẽ apai aima nge kisusi agu yo naaberãpa weneapai. Laura Kubzansky, nga bakere nayugupai rogo Harvard School of Public Health, aya: “Badungu agu agopai nayugopa gu berãpai nga ‘maaberãse tipa weneapai kumbatayo’ ni wenehe tipa kpotorani nga gu berãpai nga ga aboro nitiyo—gu wisigopai i amangihe na agu akumba re nayugo gupai nirengo nga goapai kinaho nayugo gupai nga gu berãpai nga maaberãse tipa weneapai ni wenehe tipa kpotorani nga rengo ringbisihe kuti agu aboro wirikipai tipa agu akaza namanga ngbadu aboro yo.”

Gu kura awisigopai nape gupai nga agu aboro nabi tiyo nga sunge berewe ti kpotoyo te nambu ni kerehe ho daha ni nga i gba yo susi agu aboro nabi tiyo nga kpotoyo ata gberẽnga ki susi te. Zavura raka ni gbangaha, aboro aima digo ni ringbisihe kuti maaberãse tipa weneapai ku mbatayo. Gu kura wisigopai kinaho sa i amangihe tipa ka wisigo gu maapai kurii du wene bipai gbiati iraira bipai tipa gbinza na ni kurii sosono aboro. Si aya: Ho i aakeka apai ni fu gbinza aboro nga gu naaringbisa gbinza kuti du na bakere tatamana gbiati bakere inohe, si asa gupai nga i du na bakere ome tiyo. Ka pe rengo, pa wai i agbia ome na kpotoyo ki ngba adu wa sangbana manga mbakadapai nga ga mangonvo tipa aposo 12!

Tipagine du he ti ni wa du na maabangirise, maaberãse tipa weneapai gbiati du na ruru bipai ima rengba ka undo kpotorani? Si nawira wa aboro birĩ-inohe gbiati amunganga ata ruganga tiyo wenengai na pa berã boro gbiati kpotoboro tipa ka fu ndikidi karagapai kuti gu sanahe re te. Ono wa vura duhe wo, wene abawirikipai tipa gu riipai re ima rengba ka fu agu aberãpai naima rengba ka du ni ruruhe. Ni kpiapai, bakere bayugupai sa nga gu ko nawirikipai tipa agu akaza namanga berã boro gbiati agbaga afu gu berãpai nga: “Si ni wenepai ka du na ngbarago na kidu na maabangirise. Du na ngbarago ni bawenehe si nga gupai nasa gupai nga ka boro du nga na bakere fuda berãse yo ya na ho du boro ni na ngbarago, kpotoni na du wenengai. Si nga gu kura pai si aida aboro naamangaha tipa tiyo tipa kpotoyo du wenengai.”

Gi berãpai re ima rengba ka ngba ti gu kura amunganga, gbiati aboro birĩ-inohe na si ki du fuyo wa vovo berãpai, ono anga vovo pai nga gipai re fu abawisigi Baibiri te. Agarã wa 3,000 kusayo, ziazia toro adu kugii gu tatamanatatamana Bakindo nangia Soromo ko ke gi berãpai du re: “Wasawasa kpoto boro yo du wa wene ngua kaza, ono rungorungo toro naugusa ameme augusa.” (Asanza 17:22) Oni bi gupai si napehe ane. Gi veresi re ayanga wẽ wasawasa kpoto boro yo watadu ho du boro ni na ngbarago kpotoni yo si rengbe ka husa ai kaza te, gupai si napehe gbua nga si “du wa wene ngua kaza.”

Ka pe guhe nga rengo, si ruaru ka sana gu sanahe nga, ka si ni dunga ngua husa du nga maabangirise, ya mo munganga kinaho ka zanga ke paha fu boro ni mbirihe? Kurii gure, maabangirise na agu aundo tini adunga sa tipa kina du kpotoboro wenengai ya.

Berãpa Weneapai, Berãpa Kina Gbegberẽ Apai, na Gamo Raka

Abawetekeapai bi gupai nga agu aboro namaaberã yo tipa kina weneapai nagbia aundo ngba dungu agene ti du yo na ruru bipai. I namangapai ni bawenehe sukuru yo, basunge yo, na zavura ba ora oto abaangirã yo. Ni kpiapai, i amangi wisigopai tipa badona nga ga adee nga aguyo naora oto abaangirã. Abayugu oto abaangirã awisigi gu rengba du adee na ni ka ora oto abaangirã sirisiri . Ti kina gu bangisa regbo re, i awisigi agu adee re nitiyo wenengai ka bi gu bakio maabangirise i adu na ni. Sangbana gupai re angia, gu bakio maabangirise agu adee re adu na ni aima kio na si afubee kuti pa du yo na diabese kisusi gu rengba i adu na ni ka ora oto abaangirã nga gu gayo abayugu oto abaangirã awisigihe ki bihe. Tipagine du maabangirise ti ni na ome tini wa gure?

Badungu apai aboro nawirikihe ti wisigo gu kparakparapai du dagba berãpa weneapai na—berãpa kina gbegberẽ apai. Rogo agu agarã nangia ga 1960, agu awisigopai i amangihe akusi agu asangbanapai i aaberãnga paha ya. Ni kpiapai agu ahe aboro aasada he tini, i ambakadihe na gu woroho ti ni angbanga gigihe ya, na i ki yugu wai fu aboro rengbe yo ka rugusa gu woroho re. Na i aima du na diabese.

I ayugu kina gu bangisa pai re a fu gu ue badona aboro re—ono gene aadunga beyo ka rugusa gu woroho re te. A wa rengbe oni ka berãha, dungu aboro dagba gu ue badona re nadu na gu bipai nga undo ho i nagbiaha ti gupai re te. Kusa rogo gu uru re, i andu na yo i ndu ka manga gu kura asadapai berewe, i aduadu dindikodindiko ka manga gupai re. I aima du na gu kido nga he ho i nika mangaha nika manga wiri ariapai te. Zavura rogo gu ue badona re, agu aboro naaberãpa kina weneapai aima ka kambu tiyo fu gu berãpai nga ariapai ho rengbe ka manga te.

Gipai re afõ ngbadu Dr. Martin Seligman yo, nga gu ko naundo ka mbakada agu aasadapai nadu bakuru yo re, ko wirikipai gbe tipa berãpa weneapai na berãpa kina gbegberẽ apai. Ko awisigipai dudunguro tipa agu aberãpai nga ga agu aboro nambu tiyo sa gu bipai nga wenepai ho rengbe ka manga te. Ko adigisihe na gu fugo nga, ngbatunga gu bipai nga wenepai ho rengbe ka manga tere na gbarasapa gu dungu apai rengbe aboro ka mangaha rogo raka yo, watadu si ima rengba ka saha fuyo ni mbumbuhe i pekefuo agu apai aboro amangaha rogo raka yo. Seligman afugu pai tipa gu maapai kurii berãpa kina gu gbegberẽ apai rengbe ka manga narengbe ka ye na ni, ko aya: “Agu agarã mi nadihe ue bawe na bisue kuti wisigopai ima sa re mi idi kuti gupai nga, ka ani du na gu sino tirani nga ga berãpa kina gu gbegberẽ apai rengbe ka manga, gure nga gaani ingahe, na si ima rengba ka kpatagara kuti rani, na si ima rengba ka sarani ka ani bingo ai gupai ani amangaha na nyanyakipaha ya, gu susi asusa gbe nga gupai re nika merã fuo rani rogo raka yo kisusi gu ka si ni du nga ani idi kuti gu wene apai rengbe ka manga.”

A wa ani nigumbaha mbata, ngbatunga gu digisopai re ima rengba ka du ni vovoho fu gu kura aboro areme, ono anga si ni vovopai fu abawisigi Baibiri te. Oni bingo gi fugo sanza re nga gu naya: “Ka he amaka ro ti uru gberãngbi, omero adu toni gbua.” (Asanza 24:10) Nirengo Baibiri nagumba gupai ziazia nga gberãrago na gaha iraira aberãpai nika dia gu ome adia tiro kusayo nga gu ka mo nimangipai na ni. Ginipai tie rengbe mo ka mangaha ka sovura kuti berãpa kina gbegberẽ apai, na ki tona kaa berãpa kina gu weneapai rengbe ka manga na kidu na maabangirise rogo gamo raka yo?

Maabangirise ima rengba ka manga bakere weneapai