Το Πρόσωπο της Προκατάληψης

« Διώξτε τις προκαταλήψεις από την πόρτα, και αυτές θα επιστρέψουν από το παράθυρο».​—Φρειδερίκος ο Μέγας, βασιλιάς της Πρωσίας.

Ο ΡΑΤΖΕΣ ζει στο Πάλιγιαντ, ένα χωριό της Ινδίας. Όπως και άλλοι «ανέγγιχτοι», πρέπει να περπατάει 15 λεπτά για να φέρει νερό στο σπίτι της οικογένειάς του. «Δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούμε τις βρύσες του χωριού τις οποίες χρησιμοποιούν οι ανώτερες κάστες», εξηγεί ο ίδιος. Όταν ήταν στο σχολείο, ο Ρατζές και οι φίλοι του δεν μπορούσαν ούτε καν να αγγίξουν την μπάλα με την οποία έπαιζαν ποδόσφαιρο τα άλλα παιδιά. «Εμείς παίζαμε με πέτρες», λέει.

«Νιώθω ότι οι άνθρωποι με μισούν, αλλά δεν ξέρω γιατί», αναφέρει η Κριστίνα, μια έφηβη από την Ασία η οποία ζει στην Ευρώπη, και προσθέτει: «Είναι πολύ απογοητευτικό. Συνήθως η αντίδρασή μου είναι να απομονώνομαι, αλλά ούτε και αυτό βοηθάει».

«Η πρώτη φορά που έμαθα για την προκατάληψη ήταν σε ηλικία 16 χρονών», λέει ο Στάνλεϊ από τη Δυτική Αφρική. «Κάποιοι εντελώς άγνωστοι μου είπαν να φύγω από την πόλη. Τα σπίτια μερικών ατόμων της φυλής μου πυρπολήθηκαν. Τα χρήματα στον τραπεζικό λογαριασμό του πατέρα μου δεσμεύτηκαν. Ως αποτέλεσμα, άρχισα να μισώ τη φυλή που έκανε διακρίσεις εναντίον μας».

Ο Ρατζές, η Κριστίνα και ο Στάνλεϊ έχουν πέσει θύματα της προκατάληψης, και δεν είναι οι μόνοι. «Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να υποφέρουν σήμερα από το ρατσισμό, τις διακρίσεις, την ξενοφοβία και τον αποκλεισμό», εξηγεί ο Κοϊτσίρο Ματσουούρα, γενικός διευθυντής της Εκπαιδευτικής, Επιστημονικής και Πολιτιστικής Οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO). «Τέτοιες απάνθρωπες μέθοδοι, οι οποίες υποθάλπονται από την άγνοια και την προκατάληψη, έχουν δώσει το έναυσμα για εσωτερικές διαμάχες σε πολλές χώρες και έχουν επιφέρει τεράστια ανθρώπινα παθήματα».

Αν δεν έχετε πέσει ποτέ θύμα προκατάληψης, ίσως δυσκολεύεστε να κατανοήσετε πόσο τραυματική είναι. «Μερικοί ζουν με αυτήν αδιαμαρτύρητα. Άλλοι ανταποδίδουν την προκατάληψη με περισσότερη προκατάληψη», επισημαίνει το βιβλίο Αντιμέτωποι με την Προκατάληψη (Face to Face Against Prejudice). Με ποιους τρόπους καταστρέφει ζωές η προκατάληψη;

Αν ανήκετε σε κάποια μειονοτική ομάδα, ίσως διαπιστώνετε ότι οι άνθρωποι σας αποφεύγουν, σας κοιτούν εχθρικά ή κάνουν υποτιμητικά σχόλια σχετικά με τον πολιτισμό σας. Οι επαγγελματικές ευκαιρίες μπορεί να είναι σπάνιες εκτός και αν δεχτείτε να κάνετε ταπεινές εργασίες τις οποίες δεν θέλει κανένας άλλος. Ίσως είναι δύσκολο να βρείτε  κατάλληλη κατοικία. Τα παιδιά σας μπορεί να νιώθουν απομονωμένα και μη αποδεκτά από τους συμμαθητές τους στο σχολείο.

Το χειρότερο είναι ότι η προκατάληψη μπορεί να ωθήσει ανθρώπους σε βίαιες πράξεις ή ακόμη και σε δολοφονίες. Πράγματι, οι σελίδες της ιστορίας είναι γεμάτες με τρομακτικά παραδείγματα βίας που μπορεί να προξενήσει η προκατάληψη—όπως οι σφαγές, οι γενοκτονίες και οι αποκαλούμενες εθνικές εκκαθαρίσεις.

Η Προκατάληψη ανά τους Αιώνες

Κάποια εποχή οι Χριστιανοί αποτελούσαν τον κύριο στόχο της προκατάληψης. Λίγο μετά το θάνατο του Ιησού, λόγου χάρη, ένα κύμα αμείλικτου διωγμού στράφηκε εναντίον τους. (Πράξεις 8:3· 9:1, 2· 26:10, 11) Δύο αιώνες αργότερα εκείνοι που ομολογούσαν ότι είναι Χριστιανοί αντιμετώπισαν βάναυση κακομεταχείριση. «Αν γίνει επιδημία», έγραψε ο συγγραφέας του τρίτου αιώνα Τερτυλλιανός, «ακούγεται αμέσως η κραυγή: “Ρίξτε τους Χριστιανούς στα Λιοντάρια”».

Αρχίζοντας, όμως, από τον 11ο αιώνα με τις Σταυροφορίες, αντιδημοφιλής μειονότητα στην Ευρώπη έγιναν οι Εβραίοι. Όταν η βουβωνική πανώλη σάρωσε ολόκληρη την ήπειρο, θανατώνοντας περίπου το ένα τέταρτο του πληθυσμού μέσα σε λίγα χρόνια, οι Εβραίοι αποτέλεσαν εύκολο στόχο για την επίρριψη της ευθύνης εφόσον μισούνταν ήδη από πολλούς. «Η πανώλη δικαιολόγησε την ύπαρξη αυτού του μίσους, και το μίσος έκανε τους ανθρώπους, οι οποίοι φοβούνταν την πανώλη, να τους θεωρήσουν κύριους υπεύθυνους για αυτήν», γράφει η Τζανέτ Φάρελ στο βιβλίο της Αόρατοι Εχθροί (Invisible Enemies).

Τελικά, ένας Εβραίος στα νότια της Γαλλίας «ομολόγησε» έπειτα από βασανιστήρια ότι Εβραίοι είχαν προκαλέσει την επιδημία δηλητηριάζοντας τα πηγάδια. Φυσικά, αυτή η ομολογία ήταν ψεύτικη αλλά η πληροφορία δημοσιοποιήθηκε ως αληθινή. Σύντομα, ολόκληρες εβραϊκές κοινότητες σφαγιάστηκαν στην Ισπανία, στη Γαλλία και στη Γερμανία. Φαίνεται πως κανένας δεν έδωσε προσοχή στους αληθινούς ενόχους—τους αρουραίους. Λίγοι δε παρατήρησαν ότι και Εβραίοι πέθαναν από την πανώλη όπως όλοι οι άλλοι!

Από τη στιγμή που θα ανάψει η φωτιά της προκατάληψης μπορεί να σιγοκαίει επί αιώνες. Στα  μέσα του 20ού αιώνα, ο Αδόλφος Χίτλερ υποδαύλισε τις φλόγες του αντισημιτισμού κατηγορώντας τους Εβραίους για την ήττα της Γερμανίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Ρούντολφ Ες​—ο διοικητής των Ναζί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς—​παραδέχτηκε: «Η στρατιωτική και ιδεολογική μας εκπαίδευση θεωρούσε δεδομένο ότι έπρεπε να προστατέψουμε τη Γερμανία από τους Εβραίους». Προκειμένου να “προστατέψει τη Γερμανία”, ο Ες επέβλεψε την εξόντωση 2.000.000 περίπου ανθρώπων, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Εβραίοι.

Δυστυχώς, τις επόμενες δεκαετίες, οι ωμότητες δεν τερματίστηκαν. Το 1994, για παράδειγμα, ξέσπασε φυλετικό μίσος στην Ανατολική Αφρική ανάμεσα στους Τούτσι και στους Χούτου, αφήνοντας τουλάχιστον μισό εκατομμύριο ανθρώπους νεκρούς. «Δεν υπήρχαν άσυλα», ανέφερε το περιοδικό Τάιμ (Time). «Το αίμα έρρεε στους διαδρόμους των ναών όπου πολλοί αναζητούσαν καταφύγιο. . . . Οι μάχες γίνονταν σώμα με σώμα, άμεσες και απερίγραπτες, με μια δίψα για αίμα που άφησε αποσβολωμένους και άφωνους όσους κατάφεραν να επιβιώσουν». Ακόμη και παιδιά δεν γλίτωσαν από την τρομακτική βία. «Η Ρουάντα είναι μικρό μέρος», σχολίασε κάποιος πολίτης. «Αλλά εδώ υπάρχει όλο το μίσος του κόσμου».

Οι διαμάχες που αφορούσαν τη διάσπαση της πρώην Γιουγκοσλαβίας είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο 200.000 και πλέον ανθρώπων. Γείτονες που ζούσαν μαζί ειρηνικά επί χρόνια σκότωσαν ο ένας τον άλλον. Χιλιάδες γυναίκες βιάστηκαν και εκατομμύρια άνθρωποι διώχτηκαν με τη βία από τα σπίτια τους στο όνομα της κτηνώδους τακτικής που είναι γνωστή ως εθνική εκκαθάριση.

Αν και οι περισσότερες μορφές προκατάληψης δεν οδηγούν σε ανθρωποκτονίες, σε κάθε περίπτωση διαιρούν τους ανθρώπους και υποθάλπουν την εχθρότητα. Παρά την παγκοσμιοποίηση, ο ρατσισμός και οι φυλετικές διακρίσεις «φαίνεται πως κερδίζουν έδαφος στα περισσότερα μέρη του κόσμου», τονίζει μια πρόσφατη έκθεση της UNESCO.

Μπορεί να γίνει κάτι για την εξάλειψη της προκατάληψης; Για να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση, πρέπει να καταλάβουμε πώς ριζώνει η προκατάληψη στο μυαλό και στην καρδιά.

[Πλαίσιο στη σελίδα 5]

Τα Γνωρίσματα της Προκατάληψης

Στο βιβλίο του Η Φύση της Προκατάληψης (The Nature of Prejudice), ο Γκόρντον Γ. Όλπορτ περιγράφει πέντε είδη συμπεριφοράς που απορρέουν από την προκατάληψη. Το προκατειλημμένο άτομο συνήθως εκδηλώνει ένα ή περισσότερα από αυτά τα είδη.

1. Αρνητικά σχόλια. Το άτομο μιλάει υποτιμητικά για την ομάδα που αντιπαθεί.

2. Αποφυγή. Κρατάει αποστάσεις από οποιονδήποτε ανήκει σε αυτή την ομάδα.

3. Διακρίσεις. Αποκλείει μέλη της δυσφημισμένης ομάδας από συγκεκριμένες εργασίες, τόπους κατοικίας ή κοινωνικά προνόμια.

4. Σωματική επίθεση. Συμμετέχει σε βίαιες πράξεις που σκοπό έχουν να τρομοκρατήσουν εκείνους που μισεί.

5. Εξόντωση. Συμμετέχει σε λιντσαρίσματα, σφαγές ή προγράμματα εξόντωσης.

[Εικόνα στη σελίδα 4]

Στρατόπεδο προσφύγων Μπενάκο, Τανζανία, 11 Μαΐου 1994

Γυναίκα ξεκουράζεται δίπλα στα δοχεία νερού που μεταφέρει. Πάνω από 300.000 πρόσφυγες, κυρίως Χούτου από τη Ρουάντα, πέρασαν στην Τανζανία

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία από Paula Bronstein/Liaison