Ti Nadumaduma a Kita ti Panangidumduma

“Paruarem dagiti panangidumduma iti ridaw, ket sumrekdanto kadagiti tawa.”​—Frederick the Great, Ari iti Prussia.

AGNANAED ni Rajesh iti Paliyad, maysa a purok idiay India. Kas iti dadduma a kababaan a klase ti tattao a maawagan iti untouchable, no agsakdo iti danum nga usaren ti pamiliana, 15 a minuto ti pagnaenna agingga iti pagtaenganda. “Saankami a mapalubosan nga agsakdo kadagiti gripo a pagsaksakduan dagiti nangatngato a klase ti tattao,” kunana. Idi ages-eskuela ni Rajesh, isu ken ti gagayyemna saanda pay ketdi a mabalin a sagiden ti bola a pagay-ayam ti dadduma nga ubbing iti soccer. “Isu a dagiti bato ti ay-ayammi,” kunana.

“Mariknak a kaguradak dagiti tattao, ngem diak ammo no apay,” kuna ni Christina, maysa a tin-edyer a taga Asia nga agnanaed idiay Europa. “Makaupay,” kunana. “Gagangay nga iputputongko ti bagik, ngem awan ti mamaay dayta.”

“Damo a napasarak ti panangidumduma idi agtawenak iti 16,” kuna ni Stanley, a taga Laud nga Africa. “Imbaga dagiti diak am-ammo a pumanawak iti ili. Napuoran ti balbalay ti dadduma a katribuk. Saan a mairuar ni Tatang ti kuartana iti banko. Nagbanaganna, ginurak ti tribu a nangidumduma kadakami.”

Biktima ti panangidumduma da Rajesh, Christina, ken Stanley, ngem saan la nga isuda ti biktima. “Ginasut a milion a tattao ti kankanayon nga agsagaba iti panangidumduma gapu iti puli, panagamak iti ganggannaet ken pannakaisina iti kagimongan,” kuna ni Koichiro Matsuura, direktor heneral iti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO). “Dagita a di natauan nga aramid, a rinubroban ti kinaignorante ken panangidumduma, ti nanggargari iti panaglalaban dagiti tribu iti adu a pagilian ken nakaigapuan ti kasta unay a panagsagaba ti tao.”

No dimo pay napasaran ti maidumduma, nalabit narigat a maawatam no kasano a makariribuk unay dayta. “Dadduma ti agulimek laengen a mangibtur iti dayta. Dadduma ti agibales babaen iti nakarkaro pay a panangidumduma,” kuna ti libro a Face to Face Against Prejudice. Kasano a madadael ti panagbiag babaen iti panangidumduma?

No kamengka ti maysa a minoridad, mabalin a matakuatam a liklikandaka dagiti tattao, kusilapandaka, wenno agsao-saoda maipapan iti kulturam. Mabalin a manmano ti masarakam a trabaho, malaksid no awatem dagiti nanumo a trabaho a di kayat ti dadduma. Nalabit awan ti masarakam a nasayaat a pagtaengan. Mabalin  a marikna dagiti annakmo a maiputputong ken maipupuerada idiay eskuelaan.

Ngem ti nakarkaro pay, ti panangidumduma mabalin a gargarienna dagiti tattao a mangranggas ken mangpapatay. Kinapudnona, ipalgak ti rekord ti historia ti adu a nakaam-amak a pagarigan ti kinaranggas a pakaigapuan ti panangidumduma​—agraman dagiti masaker, panangtalipupos iti puli, ken ti makunkuna a panangikisap iti puli.

Ti Panangidumduma Bayat ti Adu a Siglo

Adda idi tiempo a dagiti Kristiano ti kangrunaan a puntiria ti panangidumduma. Kas pagarigan, kalpasan la unay ti ipapatay ni Jesus, nakaro ti pannakaidadanesda. (Aramid 8:3; 9:1, 2; 26:10, 11) Dua a siglo kalpasanna, napasaran dagiti agkunkuna a Kristiano ti nauyong a pannakatrato. “No adda angol,” insurat ti maikatlo-siglo a mannurat a ni Tertullian, “madagdagus a kunaenda, ‘Ipakantayo Dagiti Kristiano Kadagiti Leon.’”

Ngem sipud idi maika-11 a siglo, babaen iti Krusada, nagbalin dagiti Judio a di nalatak a minoridad idiay Europa. Idi nagsaknap ti epidemia bubonica iti intero a Kontinente, a nakatayan ti agarup kakapat ti populasion iti agarup sumagmamano a tawen, napabasol a dagus dagiti Judio, ta adu idin ti manggurgura kadakuada. Insurat ni Jeanette Farrell iti librona nga Invisible Enemies: “Imbaga dagiti tattao a ti angol ti makagapu a magurgura dagiti Judio, ket ti pannakagurada ti nangipapati kadagiti maamak iti angol a dagiti Judio ti nakaigapuan dayta.”

Idi agangay, maysa a Judio iti abagatan a Francia ti “nagpudno” idi natutuok a dagiti Judio ti nakaigapuan kano iti epidemia babaen ti panangsabidongda kadagiti bubon. Siempre, palso ti imbagana, ngem naiwaragawag a pudno ti impormasion. Di nagbayag, mapappapatayen ti intero a komunidad dagiti Judio idiay Espania, Francia, ken Alemania. Kasla awan ti nangikankano kadagiti agpaypayso a makagapu​—dagiti utot. Ket manmano ti tattao a nakadlaw a dagiti Judio natayda met iti angol a kas iti dadduma a tao!

No narugianen ti panangidumduma, agtultuloyen dayta iti adu a siglo. Idi ngalay ti maika-20 a siglo, rinubroban ni Adolf Hitler ti panangbusor kadagiti Judio babaen iti panangpabasolna kadakuada  iti pannakaabak ti Alemania idi Gubat Sangalubongan I. Idi nagpatingga ti Gubat Sangalubongan II, inamin ni Rudolf Hoess​—ti komander ti Nazi iti kampo konsentrasion iti Auschwitz: “Ti pannakasanaymi iti militar ken ideolohia ti nangipapati kadakami nga agpayso ti pammabasol ket masapul a salaknibanmi ti Alemania manipud kadagiti Judio.” Tapno ‘masalakniban ti Alemania,’ tinarawidwidan ni Hoess ti pannakatalipupos ti 2,000,000 a tattao a kaaduan kadakuada ket Judio.

Nakalkaldaang ta bayat a naglabas dagiti dekada, nagtultuloy ti kinadangkok. Kas pagarigan, idi 1994, rimsua ti panaggiginnura dagiti tribu a Tutsi ken Hutu iti Makindaya nga Africa, a nakatayan ti di kumurang a kagudua a milion. “Awan dagiti pagkamangan,” kinuna ti magasin a Time. “Nagayus ti dara iti pasilio dagiti simbaan a nagkamangan ti adu a tattao. . . . Nakaam-amak ken personal ti panagraranget, maysa a kita ti kinagagar a mangpapatay a nakariribukan ken nakakellaatan dagidiay nakalasat iti dayta.” Uray dagiti ubbing ket saan a nailisi iti nakaam-amak a kinaranggas. “Bassit laeng a lugar ti Rwanda,” kuna ti maysa nga umili. “Ngem masarakan ditoy ti amin a kita ti gura iti lubong.”

Nasurok a 200,000 a tattao ti natay gapu kadagiti panagrurupak a nakaigapuan ti pannakasinasina ti dati a Yugoslavia. Nagpipinnatay dagiti agkakaarruba nga agbibiag idi a sitatalna iti adu a tawen. Narames ti rinibu a babbai, ket minilion a tattao ti puersado a napapanaw iti pagtaenganda gapu iti nakas-ang a pagannurotan a panangikisap iti puli.

Nupay kaaduan a panangidumduma ket saan nga agbanag iti panangpapatay, kanayon a pagsisinaenna ti tattao ken mangrubrob iti panaggiginnura. Nupay adda globalisasion, kuna ti nabiit pay a report ti UNESCO nga “iti kaaduan a paset ti lubong, kasla kumarkaro” ti panangitan-ok ken panangidumduma iti puli.

Adda kadi aniaman a maaramidtayo a mangpukaw iti panangidumduma? Tapno masungbatan dayta a saludsod, masapul a maammuantayo no kasano a tumanor ti panangidumduma iti isip ken puso.

[Kahon iti panid 5]

No Kasano a Maiparangarang ti Panangidumduma

Iti librona a The Nature of Prejudice, imbinsabinsa ni Gordon W. Allport ti lima a kita ti kababalin a patauden ti panangidumduma. Ti mangidumduma a tao kadawyan a mangipakita iti maysa wenno ad-adu pay kadagitoy.

1. Negatibo a komento. Umsien ti maysa a tao ti grupo a dina magustuan.

2. Panangliklik. Liklikanna ti siasinoman a kameng dayta a grupo.

3. Panangisalsalumina. Laksidenna dagiti miembro ti maum-umsi a grupo manipud iti pagtrabahuan, pagtaengan, wenno kadagiti pribilehio iti kagimongan.

4. Pisikal a panangraut. Makipaset iti kinaranggas, a nairanta a mamutbuteng kadagiti tattao a kagurgurana.

5. Panangtalipupos. Makipaset iti panangpapatay, masaker, wenno panangtalipupos.

[Ladawan iti panid 4]

Kampo a pagkamangan iti Benaco, Tanzania, Mayo 11, 1994

Agin-inana ti maysa a babai iti sibay dagiti pagkargaanna iti danum. Nasurok a 300,000 a nagkamang, a kaaduanna ti Hutu a taga Rwanda, ti napan idiay Tanzania

[Credit Line]

Rinetrato ni Paula Bronstein/Liaison