De vele gezichten van vooroordeel

„Zet de vooroordelen aan de deur en ze komen langs het raam weer binnen.” — Frederik de Grote, koning van Pruisen.

RAJESH woont in Paliyad, een dorp in India. Net als andere onaanraakbaren moet hij een kwartier lopen om water te halen. „We mogen de kranen in het dorp niet gebruiken, want die zijn voor de hogere kasten”, vertelt hij. Toen Rajesh op school zat, mochten hij en zijn vriendjes de voetbal waar de andere kinderen mee speelden niet eens aanraken. „In plaats daarvan voetbalden we met stenen”, zegt hij.

„Ik voel dat mensen me haten, maar ik weet niet waarom”, zegt Christina, een tiener uit Azië die in Europa woont. „Het is heel akelig”, zegt ze verder. „Ik reageer meestal door me af te zonderen, maar dat helpt ook niet.”

„Ik kreeg voor het eerst met vooroordeel te maken toen ik zestien was”, zegt Stanley uit West-Afrika. „Mensen die ik helemaal niet kende, zeiden tegen me dat ik uit de stad moest verdwijnen. De huizen van sommigen uit mijn stam werden in brand gestoken. De bankrekening van mijn vader werd geblokkeerd. Daardoor begon ik de stam die ons discrimineerde, te haten.”

Rajesh, Christina en Stanley zijn het slachtoffer van vooroordeel, en ze zijn niet de enigen. „Honderden miljoenen mensen hebben in deze tijd nog steeds te lijden van racisme, discriminatie, vreemdelingenhaat en buitensluiting”, zegt Koichiro Matsuura, directeur-generaal van de Unesco (de organisatie van de Verenigde Naties voor onderwijs, wetenschap en cultuur). „Dergelijke ontmenselijkende praktijken, gevoed door onwetendheid en vooroordeel, hebben in veel landen interne strijd veroorzaakt en oneindig veel menselijk leed teweeggebracht.”

Als u nooit het slachtoffer van vooroordeel bent geweest, vindt u het misschien moeilijk te begrijpen hoe traumatisch het is. „Sommigen ondergaan het zwijgend. Anderen vergelden vooroordeel met meer vooroordeel”, zegt het boek Face to Face Against Prejudice. In welke opzichten worden levens door vooroordeel beschadigd?

Als u tot een minderheidsgroep behoort, merkt u misschien dat mensen u mijden, u vijandige blikken toewerpen of kleinerende opmerkingen over uw cultuur maken. U hebt waarschijnlijk weinig  kans om een baan te vinden, tenzij u slaafs werk accepteert dat niemand anders wil doen. Misschien is het moeilijk aan geschikte huisvesting te komen. Uw kinderen zouden zich buitengesloten en afgewezen kunnen voelen door klasgenoten op school.

Erger nog, vooroordeel kan mensen tot geweld of zelfs tot moord aanzetten. De geschiedenis kent heel veel gruwelijke voorbeelden van het geweld dat door vooroordeel ontketend kan worden — zoals massamoord, genocide en zogeheten etnische zuivering.

Vooroordeel door de eeuwen heen

Eens waren christenen een voornaam doelwit van vooroordeel. Kort na Jezus’ dood bijvoorbeeld kregen ze een golf van wrede vervolging over zich heen (Handelingen 8:3; 9:1, 2; 26:10, 11). Twee eeuwen later werden belijdende christenen met wrede mishandeling geconfronteerd. „Als er hongersnood of pest is,” schreef de derde-eeuwse schrijver Tertullianus, „dan roept het volk terstond: ’de Christenen voor den leeuw!’”

Maar vanaf de elfde eeuw, met de kruistochten, werden de joden de impopulaire minderheid in Europa. Toen de pest op het continent rondwaarde en in slechts enkele jaren ongeveer een kwart van de bevolking doodde, was het makkelijk om de joden daar de schuld van te geven, want die werden al door veel mensen gehaat. „De pest verleende deze haat een excuus, en de haat gaf het volk iets waarop ze hun angst voor de pest konden projecteren”, schrijft Jeanette Farrell in haar boek Invisible Enemies.

Uiteindelijk ’bekende’ een joodse man in het zuiden van Frankrijk onder marteling dat de joden de epidemie hadden veroorzaakt door de waterputten te vergiftigen. Natuurlijk was zijn bekentenis vals, maar het bericht werd als waarheid verkondigd. Al gauw werden in Spanje, Frankrijk en Duitsland hele joodse gemeenschappen afgeslacht. Niemand scheen aandacht te besteden aan de werkelijke boosdoeners: de ratten. En het viel weinig mensen op dat ook joden aan de pest stierven, net als iedereen.

 Wanneer het vuur van vooroordeel eenmaal is ontbrand, kan het eeuwenlang blijven smeulen. In het midden van de twintigste eeuw wakkerde Adolf Hitler de vlammen van anti-semitisme aan door de joden de schuld te geven van de Duitse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog gaf Rudolf Höss, de nazicommandant van het concentratiekamp Auschwitz, toe: „Onze militaire en ideologische training ging van de gedachte uit dat we Duitsland tegen de joden moesten beschermen.” Om ’Duitsland te beschermen’ werden onder zijn leiding zo’n 2.000.000 mensen vermoord, voornamelijk joden.

Helaas is er in de loop van de jaren geen eind gekomen aan de gruweldaden. In 1994 bijvoorbeeld kwam in Oost-Afrika de stammenhaat tussen de Tutsi en de Hutu tot een uitbarsting, waardoor minstens een half miljoen mensen de dood vonden. „De mensen waren nergens veilig”, berichtte het tijdschrift Time. „Het bloed vloeide op het middenpad van de kerken waar velen hun toevlucht zochten. . . . De strijd was man tegen man, individueel en afgrijselijk, een bloeddorst die degenen die eraan wisten te ontsnappen, met doffe ogen en sprakeloos achterliet.” Zelfs kinderen bleven niet gespaard voor het gruwelijke geweld. „Rwanda is een klein land”, merkte een inwoner op. „Maar we hebben alle haat van de wereld.”

Conflicten rond het uiteenvallen van het voormalige Joegoslavië leidden tot de dood van meer dan 200.000 mensen. Buren die jarenlang vredig naast elkaar hadden gewoond, doodden elkaar. Duizenden vrouwen werden verkracht en miljoenen mensen met geweld uit hun huis verdreven als gevolg van het meedogenloze beleid van etnische zuivering.

Hoewel de meeste vooroordelen niet tot moord leiden, veroorzaken ze altijd verdeeldheid en wrok onder mensen. Ondanks de globalisering schijnen racisme en rassendiscriminatie „in de meeste delen van de wereld terrein te winnen”, aldus een recent Unesco-rapport.

Kan er iets worden gedaan om vooroordeel uit de wereld te helpen? Om die vraag te beantwoorden, moeten we eerst vaststellen hoe vooroordeel zich in de geest en het hart ontwikkelt.

[Kader op blz. 5]

Hoe vooroordeel tot uiting komt

In zijn boek The Nature of Prejudice noemt Gordon W. Allport vijf soorten gedrag die het gevolg zijn van vooroordeel. Bij iemand die bevooroordeeld is, zijn meestal een of meer van deze vijf kenmerken aanwezig.

1. Negatieve opmerkingen. Iemand praat kleinerend over de groep die hij niet mag.

2. Ontwijking. Hij mijdt iedereen die tot die groep behoort.

3. Discriminatie. Hij sluit leden van de gehate groep uit van bepaalde soorten werk, woongebieden of maatschappelijke voorzieningen.

4. Fysiek geweld. Hij neemt zijn toevlucht tot geweld, met als doel de mensen die hij is gaan haten, te intimideren.

5. Uitroeiing. Hij neemt deel aan lynchpartijen, massamoorden of uitroeiingscampagnes.

[Illustratie op blz. 4]

Vluchtelingenkamp bij Benaco (Tanzania), 11 mei 1994

Een vrouw heeft water gehaald en rust wat uit. Meer dan 300.000 vluchtelingen, vooral Hutu-Rwandezen, staken de grens naar Tanzania over

[Verantwoording]

Photo by Paula Bronstein/Liaison