Różne oblicza uprzedzeń

„Jeśli wypędzisz uprzedzenia drzwiami, i tak wejdą oknem” (król pruski Fryderyk II Hohenzollern).

RAJESH mieszka w indyjskiej wiosce Paliyad. Podobnie jak inni „niedotykalni”, musi iść 15 minut, by przynieść do domu wodę. „W wiosce nie wolno nam używać kranów, z których korzystają wyższe kasty” — wyjaśnia. Kiedy Rajesh i jego koledzy chodzili do szkoły, nie mogli nawet dotykać piłki, którą grały inne dzieci. Wspomina on: „Zamiast piłki używaliśmy do gry kamieni”.

„Czuję, że ludzie mnie nienawidzą, ale nie wiem, dlaczego” — skarży się Christina, młoda Azjatka mieszkająca w Europie. „To bardzo frustruje” — dodaje. „Zazwyczaj izoluję się z tego powodu od ludzi, ale i tak mi to nie pomaga”.

„Po raz pierwszy dowiedziałem się, czym są uprzedzenia, gdy miałem 16 lat” — opowiada Stanley z Afryki Zachodniej. „Ludzie, których w ogóle nie znałem, kazali mi się wynosić z miasta. Niejednemu z moich współplemieńców spalono dom. A mojemu ojcu zablokowano konto bankowe. Zacząłem więc nienawidzić plemienia, które nas dyskryminowało”.

Rajesh, Christina i Stanley są ofiarami uprzedzeń — bynajmniej nie jedynymi. „Setki milionów ludzi cierpi obecnie z powodu rasizmu, dyskryminacji, ksenofobii oraz izolacji społecznej” — wyjaśnia Koichiro Matsuura, dyrektor generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO). „W wielu krajach upadlające praktyki, podsycane niewiedzą i uprzedzeniami, doprowadziły do wojen domowych i przysporzyły ludziom ogromnych udręk”.

Jeśli nigdy nie padłeś ofiarą dyskryminacji, może trudno ci zrozumieć, jak bolesne jest to przeżycie. „Niektórzy cierpią w milczeniu. Inni odpłacają jeszcze większą krzywdą” — czytamy w książce Face to Face Against Prejudice (Twarzą w twarz z uprzedzeniami). W jaki sposób uprzedzenia rujnują życie?

Jeżeli należysz do jakiejś mniejszości, być może ludzie cię unikają, obrzucają wrogimi spojrzeniami albo wypowiadają się uwłaczająco o kulturze, z jakiej się wywodzisz. Możesz mieć nikłe szanse na zatrudnienie, chyba że  podejmiesz pracę, której nikt inny nie chce wykonywać. Prawdopodobnie trudno ci wynająć odpowiednie mieszkanie, a twoje dzieci czują się odrzucone i izolowane przez kolegów szkolnych.

Co gorsza, uprzedzenia czasem popychają ludzi do stosowania przemocy, a nawet do morderstw. Karty historii pełne są wstrząsających przykładów takich zachowań — łącznie z masakrami, aktami ludobójstwa i tak zwanymi czystkami etnicznymi.

Uprzedzenia na przestrzeni dziejów

W pewnym okresie głównym obiektem uprzedzeń byli chrześcijanie. Na przykład krótko po śmierci Jezusa dosięgła ich fala okrutnych prześladowań (Dzieje 8:3; 9:1, 2; 26:10, 11). Również 200 lat później ludzi podających się za chrześcijan traktowano bezlitośnie. „Jeśli zaraza”, napisał Tertulian, żyjący w III wieku, „zaraz słychać krzyki: ‚Chrześcijan do lwa!’” (tłum. J. Sajdak).

Kiedy w XI wieku rozpoczęły się wyprawy krzyżowe, niepopularną mniejszością w Europie stali się Żydzi. Gdy przez kontynent przetoczyła się dżuma dymienicza, uśmiercając w ciągu kilku lat czwartą część ludności Europy, nietrudno było przypisać za to winę Żydom. Większość i tak już ich nienawidziła. „Plaga dżumy stała się usprawiedliwieniem dla żywionej nienawiści, a nienawiść wskazała przerażonym ludziom obiekt agresji” — pisze Jeanette Farrell w książce Invisible Enemies (Niewidzialni wrogowie).

W końcu pewien Żyd z południowej Francji „wyznał” na torturach, że to Żydzi wywołali ową epidemię poprzez skażenie wody w studniach. Oczywiście nie była to prawda, ale informacji tej nadano wielki rozgłos. Wkrótce w Hiszpanii, Francji i Niemczech wymordowano całe społeczności żydowskie. Chyba nikt nie zwrócił uwagi na prawdziwych winowajców — szczury. I mało kto zauważył, że dżuma uśmiercała Żydów na równi z innymi!

 Ogień uprzedzeń, raz rozpalony, może się tlić przez całe stulecia. W połowie XX wieku Adolf Hitler rozniecił płomienie antysemityzmu, oskarżając Żydów o porażkę Niemiec w I wojnie światowej. A pod koniec II wojny światowej komendant obozu oświęcimskiego Rudolf Höss przyznał: „Nasze wojskowe i ideologiczne szkolenie oparte było na założeniu, że musimy chronić Niemcy przed Żydami”. W celu „chronienia” Niemiec Höss nadzorował eksterminację około 2 000 000 osób, z czego większość stanowili Żydzi.

Niestety, upływały dziesięciolecia, a okrucieństwu nie położono kresu. Na przykład w roku 1994 we wschodniej Afryce wybuchły walki między plemionami Tutsi i Hutu, skutkiem czego zginęło co najmniej pół miliona ludzi. „Nie było dokąd uciekać” — donosiło czasopismo Time. „W kościołach, w których wielu szukało schronienia, krew lała się strumieniami. (...) Toczono walki wręcz — bezpośrednie i okrutne. Swoista żądza mordu, pozostawiająca tych, którym udało się uciec, zobojętniałych i oniemiałych”. Nie oszczędzano nawet dzieci. „Ruanda to malutki kraj” — powiedział jeden z jej obywateli. „Ale nienawiści mamy tu za cały świat”.

W konfliktach towarzyszących rozpadowi byłej Jugosławii straciło życie ponad 200 000 cywilów. Sąsiedzi, którzy wcześniej przez całe lata mieszkali ze sobą w pokoju, teraz nawzajem się zabijali. Zgwałcono tysiące kobiet, a z powodu okrutnej polityki czystek etnicznych miliony ludzi wypędzono z domów.

Co prawda uprzedzenia nie zawsze prowadzą do mordów, jednak wywołują wśród ludzi podziały i podsycają wrogość. Na przekór globalizacji, rasizm i dyskryminacja rasowa „zdają się w wielu częściach świata coraz bardziej upowszechniać” — informuje niedawny raport UNESCO.

Czy uprzedzenia da się wyeliminować? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przyjrzyjmy się, w jaki sposób zakorzeniają się one w umyśle i sercu.

[Ramka na stronie 5]

Przejawy uprzedzeń

W książce The Nature of Prejudice Gordon W. Allport wymienia pięć rodzajów zachowań wynikających z uprzedzeń. Osoba uprzedzona zazwyczaj zdradza skłonność co najmniej do jednego z takich zachowań.

1. Negatywne uwagi. Obraźliwie wypowiada się o grupie, której nie lubi.

2. Unikanie kontaktów. Unika każdego przedstawiciela danej grupy.

3. Dyskryminacja. Członkom pogardzanej grupy odmawia prawa do zdobycia określonego zatrudnienia, zamieszkania gdzieś lub korzystania ze świadczeń społecznych.

4. Agresja fizyczna. Stosuje przemoc, której celem jest zastraszenie znienawidzonych osób.

5. Eksterminacja. Uczestniczy w linczach, pogromach oraz czystkach etnicznych.

[Ilustracja na stronie 4]

Obóz dla uchodźców Benaco, Tanzania, 11 maja 1994

Kobieta odpoczywa przy pojemnikach na wodę. Ponad 300 000 uchodźców, głównie Ruandyjczyków z plemienia Hutu, uciekło do Tanzanii

[Prawa własności]

Zdjęcie: Paula Bronstein/​Liaison