Kini ba Ihalas nga mga Bulak o mga Sagbot?

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Canada

Ang ihalas nga mga bulak nindot tan-awon. Hunong makadiyot ug susiha ang matahom nga pagkaporma sa ilang mga bulak. Tan-awa ang ilang nagkadaiyang nindot nga mga kolor. Simhota ang ilang kahumot. Ug makapalipay gayod ang pagkab-ot ug paghikap sa ilang humok, nipis nga mga gihay! Ang ilang katahom makapaukyab sa atong mga igbalati. Bisan ang atong mga emosyon mapukaw tungod sa maong katahom. Sa pagkatinuod, ang ihalas nga mga bulak makadugang sa katahom sa atong palibot. Kini makahatag ug kalipay sa atong kinabuhi. Tungod niini, kita angayng magpasalamat sa Maglalalang ug Tigdisenyo nila!

Bisan tuod kita madani sa mga bulak tungod sa ilang madanihon kaayong mga kolor, porma, ug kahumot, ang ilang pangunang katuyoan mao ang pagpatunghag mga liso alang sa hinungdanong proseso sa pagsanay. Tungod niini, ang mga bulak gidisenyo aron ang mga insekto, langgam, ug bisan mga kabog modugok sa pagpamalo niini. Kinaham kaayo sa mga langgam ug mga alibangbang ang ihalas nga mga bulak. “Kini ang tinubdan sa pagkaon alang niining nagalupad nga mga linalang ug dili ang mga bulak nga kinultibar sa mga tawo,” matod sa eksperto sa pagtanom ug awtor nga si Jim Wilson. Makaiikag nga sumala sa The World Book Encyclopedia, “kaniadto, ang tanang bulak maoy ihalas nga mga bulak.”

Adunay libolibong mamulak nga tanom sa tibuok kalibotan. Busa, sa unsang paagi nato mailhan ang usa ka ihalas nga bulak? Unsay ihalas nga bulak? Sa yanong pagkasulti, ang ihalas nga bulak maoy bisan unsang mamulak nga tanom nga mitubo rag iya. Sa Amerika del Norte lamang, kapin sa 10,000 ang giklasipikar ingong ihalas nga mga bulak. “Bisan tuod ang termino kasagarang nagtumong sa humok-ug-punoan nga mga tanom nga may nindot nga mga bulak, ang mga libro bahin sa ihalas nga mga bulak naglakip usab sa mga tanom nga gahig punoan. Kining magkalahi nga mga ideya nagpalisod sa paghatag ug mabug-osong kahubitan sa tanang matang sa tanom nga gitawag nato ug ihalas nga bulak,” matod sa biologo nga si Michael Runtz, awtor sa Beauty and the Beasts​—The Hidden World of Wildflowers.

Ang mga liso mahimong mopanaw ug lagyong distansiya. Ang uban madala sa halayong mga dapit pinaagig hangin o tubig. Apan, ang  kadaghanan adunay kinaiyanhong mga limitasyon tungod kay sila gidisenyo sa pagtubo sa espesipikong mga dapit. Ang hangin makapadpad ug pino kaayong mga liso ngadto sa lagyong distansiya. Apan, ang mga liso nga adunay samag-parakyot nga mga buhokbuhok, sama sa dandelion, mapadpad lang sa duol.

Basin makurat ka sa pagkasayod nga kon ikaw nagpuyo sa Amerika del Norte, daghang ihalas nga mga bulak nga lumad sa inyong dapit naggikan sa ubang kayutaan. Ang pagkaimbento sa mga barko ug ang pag-adto sa mga tawo sa bag-ong kaplag nga mga teritoryo nagpakaylap sa mga tanom ug mga liso gikan sa orihinal nga gigikanan niini. Daghan nianang maong mga tanom naggikan sa Uropa o Asia. Ang uban tinuyong gidala, ug ang uban wala-tuyoang nadala. Sa pagkatinuod, daghang ihalas nga tanom nga nanubo karon sa Amerika del Norte unang “nadala didto tungod kay kini nasagol sa mga liso sa mga tanom sa uma; ang uban diha sa mga lugas; diha sa mga uhot ug kompay nga gibutang sa mga kahon nga pang-empake; diha sa tubig nga gigamit ingong lastre sa barko . . . Ang uban gidala ingong mga yerba agig panimpla, pangtina, pangpahumot, ug mga tambal,” nag-ingon ang librong Wildflowers Across America. Apan, ngano man nga kini ug ang daghan pang ubang mamulak nga mga tanom tawgon usahay nga mga sagbot?

Kon Kanus-a Matawag nga Sagbot ang Ihalas nga Bulak

Kasagaran, ang bisan unsang tanom nga kusog kaayong motubo diha sa dapit nga dili nimo kini gustong motubo mahimong tawgon nga sagbot, kini man manubo sa imong lagwerta, sa imong hardin, o sa taliwala sa imong mga tanom sa uma. “Daghang tanom nga  gitawag nga mga sagbot dili unta manubo . . . kon wala pa kining kinultibar nga mga tanaman,” nag-ingon ang reperensiyang basahon nga Weeds of Canada. Kini midugang: “Kita mismo ang naghimo ug maayong dapit nga katuboan sa mga tanom nga gusto gayod natong puohon.” Ang ubang ihalas nga mga bulak nga dili lumad sa usa ka dapit kusog nga motubo ug mangilog sa dapit nga gituboan sa ubang mas-hinay-motubo, lumad nga mga tanom ug makausab pag-ayo sa palibot. Kon mahitabo kini, ang usa ka tanom nga misugod pagtubo sa usa ka dapit dili na matawag nga ihalas nga bulak kondili usa ka kusog-motubo nga sagbot nga makasalot sa mga tanom nga daan nang nanubo didto.

Kon nakasulay ka na pagtikad ug bisan gamayng hardin, nasayod ka kon unsay ipasabot sa pagdaghan niining makahasol nga mga tanom. Ang walay-tanom nga yuta lagmit nga makankan tungod sa hangin ug tubig. Sa bisan unsang panahon, adunay milyonmilyong wala-manubo nga mga liso sa lainlaing mga tanom nga nagkatag mga tulo ka sentimetros ilalom sa yuta. Kon ang usa ka luna sa yuta walay tanom, ang mga sagbot awtomatikong motubo niining mga dapita ug mosumpo sa pagkakankan sa yuta. Bisan tuod kini nga proseso makapikal sa hardinero, ang pagsabot niini motabang kanimo sa pagkasayod sa papel nga gidula sa mga sagbot ug sa ihalas nga mga bulak.

Kalipayi Kining Nindot nga Bahin sa Kalalangan

Sa tingpamulak, makadayeg ka gayod sa kinaiyanhong katahom sa punog-kahoy nga kabakiliran nga gihanigan ug puting mga bulak sa mga trillium o sa asulon nga chicory nga mobukhad sa buntag ug magsunodsunod sa direksiyon sa adlaw, nga motikyop inigkaudto nga sanag pa ang adlaw. Kini mao lamay sinugdanan sa  sunodsunod nga pasundayag sa kinaiyanhong katahom nga magpadayon sa lainlaing hugna sa panahon sa tibuok tuig, sa matag tuig, nga ang tanan mag-indigay sa pagkuha sa imong atensiyon. Ang ubang mga bulak, sama sa orens nga daylily, dali rang malawos. Ang uban, sama sa black-eyed Susan, makita nga nanglimbukad diha sa init nga mga banika o sa daplin sa mga dalan sugod sa ulahing bahin sa tingpamulak hangtod sa ting-init.

Sa pagkatinuod, ang kalibotan sa ihalas nga mga bulak maoy usa ka nindot nga bahin sa kalalangan. Sa dihang may manubo sa imong lagwerta o hardin o makakita ka niini sa daplin sa dalan o sa kakahoyan, hunong kadiyot ug kalingawi ang ilang katahom, kamabulokon, ug kahumot. Ilha nga kini sa pagkatinuod maoy usa ka gasa gikan sa Tigdisenyo niini, ang atong mahinatagong Maglalalang.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 18]

Nasayod Ka Ba?

Ang ordinaryong dandelion wala gayod nanubo kaniadto sa tibuok Amerika del Norte. Karon ang maong tanom makita sa halos tanang bahin sa kalibotan. Ang ubang mga eksperto sa tanom nag-ingon nga kini naggikan sa Asia Minor. Ang mga lalin sa Amerika nga gikan sa Uropa, nga naanad sa paggamit niini diha sa pagkaon, nagdala niini uban kanila aron itanom sa ilang bag-ong mga tanaman. Ang gamot sa dandelion gigamit sa daghang gipatentehan nga mga tambal, samtang ang mga udlot niini isambog diha sa mga ensalada.

Ang mga oxeye daisy maoy usa sa komon kaayo nga mga bulak nga makita sa daplin sa dalan. Kini gikan sa Uropa. Makadugang gayod kini sa kanindot sa talan-awon. Sa pagkatinuod, ang matag bulak gilangkoban ug dalag ug puti nga mga bulak. Ang sentro sa bulak gilangkoban ug daghang gigming, mopatunghag-liso, dalagon nga mga bulak nga gilibotan ug mga 20 ngadto sa 30 ka puting mga gihay​—nga mahimong tugpahan sa mga insekto.

Gikaingon nga ang orens nga daylily naggikan sa Asia ug dayon nadala sa Inglaterra ug sa ngadtongadto sa Amerika del Norte. Bisan tuod daghan ug bulak ang matag punoan niini, ang matag bulak mobukhad lang ug usa ka adlaw. Kini mobuka sa buntag ug malawos sa hapon.

Ang taas nga buttercup gidala usab gikan sa Uropa ngadto sa Amerika del Norte. Didto, kini kasagarang manubo diha sa umog nga kaumahan ug sa daplin sa mga dalan. Kini motubo usahay sa gitas-on nga duha ka metros o kapin pa. Apan, daghang tawo ang wala masayod nga kining tanoma peligroso. Halos tanang matang niini nga bulak makapaslot sa lainlaing kagrabehon. Sulod sa daghang katuigan, ang pipila ka buttercup nailhan ingong makapaslot nga mga tanom. Si Anne Pratt, usa ka magsusulat sa Britanya sa ika-19ng siglo, miingon: “Dihay mga hitabo diin ang magbabaklay mohigda ug matulog duol sa pipila niining mga bulaka, ug momata nga ang iyang aping nanghapdos ug napaslot pag-ayo tungod kay nakahigda siya duol niining makapaslot nga mga bulak.”

[Credit Lines]

Dandelion: Walter Knight © California Academy of Sciences; tall buttercup: © John Crellin/www.floralimages.co.uk

[Mga hulagway sa panid 16]

Mga bulak sa chicory

[Hulagway sa panid 16]

Orens nga daylily

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Puti nga mga trillium

[Mga hulagway sa panid 17]

Mga black-eyed Susan

[Picture Credit Lines sa panid 16]

Top left: www.aborea.se; top middle: Courtesy John Somerville/www.british-​wild-flowers.co.uk; tawny daylily: Dan Tenaglia, www.missouriplants.com,