Atap Aya a Sabong Dagitoy Wenno Ruot?

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Canada

Makaay-ayo dagiti atap a sabong. Sukimatem iti apagbiit ti nakapimpintas a disenio dagiti sabongda. Mingmingam ti kinanadumaduma ti nagpipintas a kolorda. Lang-abem ti makaay-ayo nga ayamuomda. Anian a makaparagsak a sagiden ti nalamuyot ken nalami a petaloda! Bang-arannatayo ken abbukayenna pay ketdi ti riknatayo gapu iti nangayed a pintasda. Talaga a dagiti atap a sabong papintasenda ti aglawlawtayo. Paragsakenda ti panagbiagtayo. Gapu iti daytoy, nakautangtayo iti Namarsua ken Nangdisenio kadakuada!

Nupay maragsakantayo kadagiti nagpaiduma a kolor, sukog, ken banglo dagiti sabong, ti panangpataud kadagiti bukel ti kangrunaan a panggepda ta napateg dayta iti panagaduda. Gapu iti dayta, nadisenio dagiti sabongda a mangatrakar kadagiti insekto, tumatayab, ken uray pay kadagiti panniki tapno maaramid ti polinasion. Dagiti agkanta a tumatayab ken kulibangbang ti kangrunaan nga agbirok kadagiti atap a sabong. “Dagitoy ti pagtaraon dagitoy a tumatayab, idinto ta dida kayat dagiti masetas,” kinuna ti agtartaripato kadagiti mula ken autor a ni Jim Wilson. Makapainteres a maammuan a sigun iti The World Book Encyclopedia, “idi punganay amin a sabong ket atap.”

Rinibu ti agsabsabong a mula iti intero a lubong. No kasta, kasano ngarud a mailasin ti atap a sabong? Ania ti atap a sabong? Iti simple a pannao, ti atap a sabong ket aniaman nga agsabong a mula nga agtubo lattan a di immula ti tao. Idiay laengen Amianan nga America, nasurok a 10,000 ti nailasin kas atap a sabong. “Nupay kaaduanna ti termino ket agaplikar kadagiti nalukneng ti ungkayda a mulmula a napintas ti sabongda, dagiti libro ti atap a sabong iramanda met ti mulmula a natangken ti ungkayda. Gapu kadagitoy a panagduduma, dandani saan a masinunuo ti saklawen ti depinasion ti tunggal kita ti mula nga awagantayo nga atap a sabong,” kuna ti naturalista a ni Michael Runtz, autor ti Beauty and the Beasts​—The Hidden World of Wildflowers.

Adayo ti madanon dagiti bukel. Dadduma ti maitayab ken  mayanud iti nakaad-adayo. Ngem kadawyanna, kaaduan ket saan a makaadayo, ta nadisenioda nga agpaay kadagiti espesipiko a lugar. Mabalin a maitayab dagiti nagpino a bukel iti adu a kilometro. Nupay kasta, saan unay a makaadayo dagiti bukel nga addaan iti pagkapet a kaasping ti parakayda, kas iti dandelion.

Nalabit masdaawka a makaammo a no agnanaedka iti Amianan nga America, adu nga atap a sabong nga adda itan iti lugarmo ti naggapu kadagiti sabali a pagilian. Naiwaras ti adu a mula ken bukel a naggapu kadagiti sabali a pagilian gapu iti panagbiahe dagiti barko iti baybay ken panagnaed ti tattao kadagiti baro a pagilian. Adu kadagita a mula ti naggapu idi iti Europa ken Asia. Dadduma ti “naitugot” tapno mapaadu, ken dadduma ti “di inggagara a naitugot.” Kinapudnona, adu a mula a mangpappapintas ita iti aglawlaw ti Amianan nga America ti dati a “ruot a naisangpet a nairaman kadagiti bin-i a bukel; bin-i a taraon ken binukel; naiseksek iti panagempake kas iti garami; iti pagtimbeng iti barko . . . Dadduma ti naitugot a yerba a pangpananam iti taraon, pagkolor, pagpabanglo, ken pagagas,” kinuna ti libro a Wildflowers Across America. Ngem apay ngarud a dagitoy ken ti dadduma pay a mula nga agsabong ket maawagan a ruot no dadduma?

No Kaano nga Agbalin a Ruot ti Atap a Sabong

Kaaduanna, aniaman a mula nga umadu iti lugar a dimo kayat a pagtubuanna ket mabalin a maibilang a ruot, adda man dayta iti paraangam, minuyongam, wenno pagmulmulaam. “Adu a mula a  maibilang a ruot ti saan nga agbiag . . . no awan dagitoy a minuyongan,” kuna ti reperensia a libro a Weeds of Canada. Kinunana pay: “Datayo ti kangrunaan a nangpataud iti nasayaat a pagtubuan dagiti mula a ditay kayat nga agbiag iti minuyongantayo.” Dadduma a naisangpet nga atap a sabong ad-adudan ngem kadagiti katutubo a mula isu a binalbaliwandan ti kasasaad ti aglawlaw. Iti kasta, ti naisangpet a mula saanton a maysa a kadawyan nga atap a sabong no di ket agbalinton a nalaka nga agbiag a ruot.

No napadasamon ti nangaywan uray iti bassit laeng a minuyongan, maawatam no ania ti kaipapanan ti panagtubo dagiti mula a dimo kayat nga agtubo. Nalaka a reggaayen ti angin ken danum ti di mamulmulaan a daga. Iti aniaman a tiempo, adda minilion a di nagtubo a bukel ti nadumaduma a mula a naiwaras iti rabaw ti maysa a pulgada wenno naun-uneg pay a daga. No awan mula iti maysa a lugar, dagus a saknapan ti ruot dagitoy ket saan a margaay ti daga. Nupay daytoy a proseso ket mamataud iti agtultuloy a panaginnagaw ti agmulmula ken dagiti ruot iti awan mulana a minuyongan, makatulong kenka dayta tapno maawatam ti maaramidan dagiti ruot ken atap a sabong.

Tagiragsakem Daytoy a Nakaay-ayat a Paset ti Panamarsua

Talaga a magustuam ti kinapintas ti kakaykaywan a bakras a napno iti sabong ti puraw a trillium wenno ti napusyaw nga asul a sabong ti chicory nga agsabong iti agsapa ken surotenda ti init, ken agkaem iti agmatuon no naraniag ti aldaw. Dagitoy ti mangipasimudaag iti panagrugi ti agsasaruno a panagsasabong nga  agtultuloy a mangawis iti atensionmo iti kada tawen. Apagbiit laeng ti pannakakitam iti dadduma, kas iti tawny daylily. Dadduma, kas iti black-eyed Susan, ti mabalin a makita nga agsabong kadagiti nainar a tay-ak wenno iti igid ti kalsada manipud iti naladawen a primavera agingga iti kalgaw.

Kinapudnona, dagiti atap a sabong ket nakaay-ayat a paset ti panamarsua. No adda makitam nga agtubo iti paraangam wenno minuyongam wenno madlawmo dagitoy iti igid ti kalsada wenno iti kakaykaywan, iwayaam a sukimaten dagiti komplikado a sukogda, nagpipintas a kolorda, ken makaay-ayo nga ayamuomda. Ibilangmo dagitoy a sagut ti Nangdisenio kadakuada, ti naparabur a Namarsua kadatayo.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 18]

Ammom Kadi?

Ti common dandelion ket naan-anay nga estranghero idi iti intero nga Amianan nga America. Ita, masarakanen ti mula iti kaaduan a paset ti lubong. Kinuna ti dadduma nga eksperto kadagiti mula a naggapu dayta iti Asia Minor. Dagiti imigrante a taga-Europa a nagnaed kadagiti kontinente ti America, a nairuam a mangus-usar iti dayta kas taraon, intugotda dayta tapno imulada kadagiti baro a minuyonganda. Naus-usaren ti ramut ti dandelion iti adu nga agas nga addaan iti patente, idinto ta ti naganus a bulongna ket naidasaren kadagiti salad.

Dagiti sabong ti oxeye daisy ti maysa kadagiti gagangay unay a sabong iti igid ti kalsada. Naggapu dagitoy iti Europa. Kaaduanna, dagitoy ti makaparagsak a makita iti aglawlaw. Tunggal sabong ket kas iti sangareppet a duyaw ken puraw a sabong. Ti tengngana ket buklen ti ginasut a babassit, narukbos, ken nagadu a duyaw a sabong a nalikmut iti  20 agingga iti 30 a puraw a petalo, nga awanan bukel​—a pagbatayan dagiti insekto.

Mapapati a naggapu iti Asia ti tawny daylily ken naitugot idiay England ken idi agangay iti Amianan nga America. Nupay nagadu ti sabong ti kada ungkay, maysa nga aldaw laeng nga agpaut ti tunggal maysa kadagitoy. Agukradda iti agsapa sada malaylay iti mumalemen.

Ti tall buttercup ket naibiahe met manipud iti Europa a naipan iti Amianan nga America. Kaaduanna, masarakan dayta sadiay iti nadam-eg a tay-ak ken iti igid dagiti kalsada. No dadduma dumakkel agingga iti dua a metro wenno nataytayag pay. Ngem manmano ti makaammo a mabalin a makadangran dayta. Nabangsit ti dandani amin a kita daytoy a sabong. Iti adun a siglo, pagaammo a makapakapuyo ti dadduma a mula a buttercup. Kinuna ni Anne Pratt a maysa a maika-19 a siglo a Briton a mannurat: “Gagangayen dagiti kanito a nakaturog ti maysa nga agpaspasiar iti abay ti sumagmamano kadagitoy a sabong, ket idi nakariing natakuatanna nga aggagatel ti pingpingna ta nagatlan unay iti nabangsit a sabong nga adda iti abay ti nagiddaanna.”

[Credit Lines]

Dandelion: Walter Knight © California Academy of Sciences; tall buttercup: © John Crellin/www.floralimages.co.uk

[Dagiti Ladawan iti panid 16]

Dagiti sabong ti chicory

[Ladawan iti panid 16]

Ti tawny daylily

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Dagiti puraw a trillium

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Dagiti black-eyed Susan

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Makinngato a kannigid: www.aborea.se; makinngato a tengnga: Impaay ni John Somerville/www.british-wild-flowers.co.uk; tawny daylily: Dan Tenaglia, www.missouriplants.com, www.ipmimages.org