Recife​—Siudad a Timmaud Gapu iti Asukar

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL

SAAN la a gapu iti “balitok, dayag, ken ebanghelio” a nakolonia dagiti kontinente ti America. Magagaran unay idi dagiti agtuturay iti Europa a makagun-od iti asukar. Sipud idi ngalay ti maika-15 a siglo, ti naganansia iti daytoy nangina nga unas a naimula kadagiti isla ti Atlantico ti nangpaadu iti gameng ti Portugal. Isu nga idi 1516, ni Ari Manuel I iti Portugal inkeddengna nga ipasdek ti industria ti panagaramid iti asukar kadagiti teritoriana iti Amianan ken Abagatan nga America.

Nupay naibangon dagiti immuna nga asukarera iti makin-abagatan a Brazil, ti maawagan idi a probinsia ti Pernambuco,​— * a masarakan iti makin-amianan a daya a Brazil, ti nagbalin a sentro ti baro a komunidad a naipamaysa iti panagpataud iti asukar. Ti nabara a paniempona, masansan a panagtudona, makaay-ayo a katurturodan, nadam-eg, ken panaraten a dagana ket maitutop a pagmulaan iti unas. Dagiti tropikal a kabakiran iti kosta ket nagbalin a kaunasan agingga iti katurturodan ken patad a kabambantayan iti aglawlaw ti delta ti Karayan Capibaribe.

Idi 1537, naipasdek ti nagbassit a kolonia dagiti marino ken mangngalap. Adda dayta iti murdong ti akikid a daga a mamagkonektar iti dua a dadakkel a daga nga agpaabagatan manipud Olinda, ti kabesera idi ti Pernambuco. Gapu ta adda iti makinlaud a deppaar ti Karayan Capibaribe ken masalakniban manipud iti Taaw Atlantico babaen kadagiti kadilian ti korales iti makindaya a deppaar, napanaganan daytoy nainkasigudan a sangladan kas Povo dos Arrecifes (Purok Dagiti Kadilian) ket idi agangay kas Recife. Ditoy a naipempen ti naibiahe a di pay naproseso nga asukar a naggapu kadagiti asukarera iti surong bayat nga agur-uray dagitoy a maibiahe nga agpa-Europa.

Idi agangay, ti damag maipapan iti irarang-ay ti Pernambuco ti nangatrakar kadagiti dakes a sangaili. Dagiti immuna a Pranses a pirata idi 1561 ken ti Ingles a negosiante a ni Sir James Lancaster, a natukoy no dadduma kas maysa a pirata, sinakup ken sinamsamda ti Recife idi 1595. Pimmanaw kano ni Lancaster kalpasan a naikargana dagiti sinamsamna iti bukodna a bunggoy dagiti barko ken 12 pay a bapor a “binulodna” manipud kadagiti negosiante a Pranses ken Portugues. Naibangon dagiti sarikedked iti akikid a daga a mamagkonektar iti Recife ken Olinda tapno malapdan dagiti sumaruno a panangraut ngem awan nagmamaayanna.

 Ti Gubat ti Asukar

Idi rugrugi ti maika-17 a siglo, ti Pernambuco nga iturturayan idi ti ari ti Espania, ti kadakkelan ken kabaknangan a pagtaudan ti asukar iti lubong gapu ta addaan iti 121 nga asukarera. Ti Recife ket nagbalin a kaokupaduan a sangladan iti kontinente ti America a kontrolado ti Portugal.

Nagustuan ti Europa dagiti sinam-it a naaramid babaen iti asukar ti Brazil, a kaaduan iti dayta ti narepinar idiay Holland. Nagpeggad daytoy napigsa a negosio gapu ta idi 1621, nagpatinggan ti tulagan ti Holland ken Espania a dida agginnubat. Ti Dutch West India Company (a natukoy iti daytoy nga artikulo kas ti Company), binukbukodanna ti pannakainegosio ti asukar a kadua ti Africa ken America iti daydi met la a tawen. Nangisingasing ti Company iti solusion iti dokumento a nakailanadan dagiti gakatna. Napauluan dayta iti “Dagiti Makagapu No Apay a ti West Indies Company Saanna a Maagaw a Dagus ti Brazil Manipud iti Ari ti Espania,” a napakuyogan iti “Listaan ti Mapataud ti Brazil.” Asideg idin a mangrugi ti Gubat ti Asukar!

Idi Pebrero 14, 1630, dimteng idiay Pernambuco ti bunggoy ti 65 a barko a nangiwagayway ti bandera ti Company. Kalpasan ti apagbiit a pannakidangadang, intugkelna ti banderana iti mismo a Brazil. Kadagiti rimmaut, kasla nataltalged ti Recife agraman dagiti sarikedkedna, kabangibangna nga isla, ken karayan ngem kadagiti katurturodan ken nawayang a lugar ti Olinda. Isu nga idi Nobiembre 25, 1631, dagiti Olandes inuramda ti Olinda sada inyakar idiay Recife ti hedkuarter dagiti mangtartarawidwid iti dayta. Daydi ti naisangsangayan a pasamak a nangpasayaat iti Recife.

Gapu ta limitado ti daga, nagaramid dagiti tattao kadagiti nangato a balbalay a pagnaedan dagiti agsangpet nga agindeg. Dagiti nangato ken akikid a sobrado, wenno balbalay, nga addaan iti dua ken tallo a kadsaaran a kaasping kadagiti adda kadagiti kabesera ti Europa idi ket naaramid babaen kadagiti materiales a naisalbar manipud kadagiti narbek a pasdek iti Olinda. Ngem idi 1637, dandani awanen ti daga a mapagnaedan idiay Recife. Idin a dimteng ti baro a gobernador-heneral, ti Aleman a ni Konde John Maurice iti Nassau. Addaan kadagiti plano a mangibangon iti kabaruan ken kararang-ayan a siudad iti Abagatan nga America.

 Ti Ili a Binangon ni Maurice

Mauricia ti impanaganna iti dayta. Pito la a tawen a naibangon ken naiplano sigun iti disenio dagiti taga-Europa. Addaan dayta kadagiti sementado a kalsada, tiendaan, palasio, zoo nga aduan iti animal a nagatang manipud Africa ken rehion ti Brazil, botanikal a hardin, ti kaunaan nga obserbatorio kadagiti kontinente ti America, museo, ospital, ken libraria. Imbangon ni Maurice ti siudadna idiay Antônio Vaz Island, sumagmamano a gasut a  metro manipud Recife, ken imbilinna ti pannakaaramid ti dua a rangtay​—dagiti naisangsangayan a gapuanan ti inhenieria idi a tiempo​—a mamagkonektar iti Recife, Mauricia, ken iti kadakkelan a paset ti pagilian.​—Kitaem ti kahon a “Ni Maurice iti Nassau ken ti Agtaytayab a Baka.”

Agsipud ta ni Maurice ket saan a pulos a gagangay a mersenario iti kolonia, tinukoyna ti baro a pagtaenganna kas ti “napintas a Brazil nga awan kaaspingna iti baba ti langit.” Ti interesna agpaay iti Brazil, nga imbilin ti Company a gundawayanna, ti naitalimeng kadagiti lamina ni Frans Post ken Albert Eckhout, ti grupo dagiti adu a mersenario nga insangpet ni Maurice manipud Europa. Babaen ti panangsustentona, adda grupo ti 46 nga artist, sientista, ken artesano a nagaramid iti nagadu a libro, drowing, ken mapa a mangipakpakita iti nakaskasdaaw a buya ti aglawlaw ti Pernambuco kadagiti agusioso a taga-Europa.

Ti gobierno ni Maurice ti nangparang-ay iti ekonomia ti Mauricia ken Recife. Dagiti utang manipud iti Company ti nanggasto iti pannakaibangon manen ti asukarera a nadadael kabayatan ti iraraut. Di nagbayag, ti Recife ket aduanen kadagiti Ingles nga opisial, taga-Sweden a mannakigasanggasat, negosiante a taga-Scotland, Alemania ken Francia. Naallukoy amin dagitoy gapu iti pannakainegosio dagiti tagabo, asukar, ken kayo a brazilwood.

Ti narelihiosuan a kinamanagpanuynoy iti sidong ti panagturay ni Maurice ti nakaallukoy met kadagiti Judio a managpuonan ken nagbakuit manipud Europa ken Amianan nga Africa. Iti apagbiit a tiempo, ti rumangrang-ay a komunidad dagiti Sephardi a kameng dagiti Judio, ti sipapanayag a nagtataripnong iti immuna kadagiti dua a sinagoga a naibangon kadagiti kontinente ti America. Nakalatlatak ti kaadda dagiti Judio ta uray la a nagdinamag ti sentro ti komersio iti Recife kas Rua dos Judeus (Kalsada Dagiti Judio).

Nadadael ti Relasion ti Brazil Kadagiti Olandes

Agpapan pay iti nagsayaat a pakasaritaan ni Maurice kas maysa nga administrador, inreklamo dagiti direktor ti Company a ti panangisakitna iti Brazil ti makagapu a saan a nainsiriban dagiti pinansial a desisionna. Saan unay a nakaganansia dagiti managpuonan iti Kompania. Immikkat ni Maurice sa nagsubli idiay Holland idi Mayo 1644. Adu​—agraman dagiti Portugues​—ti naladingitan iti ipapanawna isu a kimmapuy ti impluensia dagiti Olandes idiay Brazil. Dagiti nagsasaruno a bassit a naapit nga unas, panagbaba ti presio ti asukar iti sangalubongan a merkado, ken ti dakkel nga utang nga impataw ti Company ti makagapu nga immalsa dagiti makinkua kadagiti kaunasan, isu a kamaudiananna, napapanaw dagiti Olandes idi 1654. *

 Gapu iti iyaalsa, nadadael dagiti hardin ni Maurice ken ti kaaduan a paset ti siudad nga inaramidna, ngem adda nagbalbaliw. Ti panagragut dagiti Olandes iti asukar ti nangyakar iti sentro ti Pernambuco manipud Olinda sa nayakar dayta iti delta ti Capibaribe ken naisaaden ti pundasion ti baro a kabesera. Ti Recife ket nagbalinen nga ili ken sentro ti ekonomia.

Dagiti Tedda ti Napalabas

Iti damo a panagkita, ti moderno a Recife, a maysa kadagiti kadakkelan a sentro ti industria, pinansial, ken dagiti turista iti Brazil, nga addaan iti nasurok a 1,300,000 nga umili, ket saanen a kaasping ti nagbassit a kolonia ti panagkalap a nagserbi iti Olinda idi maika-16 a siglo. Dagiti kaunasan iti igid ti Capibaribe ket nabayagen a nagbalin a kabalbalayan. Ti laeng naganda ti nagtalinaed agraman ti sumagmamano a nagpipintas a mansion dagiti makinkua kadagiti kaunasan. Ti sentro ti komersio ti Recife, nga ayan dagiti isla ti Recife ken Santo Antônio agraman ti distrito ti Boa Vista ken ti kadakkelan a paset ti pagilian, napukawen dagiti kaaduan nga arkitekturana idi kolonia pay laeng dayta gapu iti panangbaybay-a ken nakaro a panangpabaro iti dayta.

Nupay addaanen kadagiti moderno a pasdek, dagiti karayan, isla, ken kadilian a nakaallukoyan dagiti Olandes ti kangrunaan pay laeng a pakabigbigan ti Recife, agraman dagiti natda ti industria ti asukar iti napalabas. Ti Forte do Brum, nga uppat ti sulina a sarikedked dagiti Olandes a naaramid idi a nakasango iti baybay tapno mangsalaknib iti sangladan ket naiputputongen manipud iti baybay babaen iti naigabur a daga​—maysa a historikal nga isla iti tengnga dagiti moderno a pasdek. Adda pay laeng ti Rua dos Judeus, nga ita ket Rua do Bom Jesus (Kalsada ti Naimbag a ni Jesus). Saan a nagbalbaliw ti kasasaadna idi maika-16 a siglo ken addaan pay laeng kadagiti namaris a kabalbalayan nupay addaanen kadagiti moderno a pasdek.

Para kadagiti mayat a mangammo iti ad-adu pay maipapan iti pakasaritaan ti Recife, adda dagiti eksibit ken mapa ken ramramit dagiti Olandes​—kas kadagidiay adda iti Forte das Cinco Pontas, nga inringpas dagiti mersenario ti Company idi 1630, ken ti simple nga Institute of Archaeology, History, and Geography. Ti Museum of the Northeastern Man deskribirenna ti irarang-ay ti industria ti asukar manipud iti simple a nangrugianna agingga iti moderno nga asukarera ken mangipaay iti mamagpanunot a panirpatan iti panagbiag idi dagiti tagabo, “a pannakaima ken pannakasaka dagiti makinkua kadagiti kaunasan wenno asukarera.”

Saan unayen a napigsa ti impluensia ti asukar a kas idi napalpalabas a siglo. Bimmassiten ti ganansia a nangallukoy kadagiti pirata ken iti West Indies Company a mayat idi a mangsublat iti pannakainegosio ti asukar. Adu dagiti madi a maaddaan kadagiti parikut iti pinansial, sosial, ken aglawlaw a timmaud gapu kadagiti immuna a sistema iti kaunasan ken asukarera. Nupay kasta, ti unas pay laeng ti kangrunaan a maimulmula iti kosta ti Pernambuco. Iti saan unay a pangadaywen iti ruar ti Recife, agapit dagiti trabahador iti naglawa a kaunasan, a kas idi napalabas a lima a siglo​—maysa a palagip a ti Recife ket timmaud gapu iti industria ti asukar.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 25]

Ni Maurice iti Nassau ken ti Agtaytayab a Baka

“Idi damo, dagiti babassit a bilog ti nangibiahe kadagiti tattao iti nagbaetan ti Mauricia ken Recife, ngem daytoy ti dakkel a lapped iti komersio. Inanamongan ti amin ti plano a pannakaibangon ti maysa a rangtay isu a nagbiit a nairingpas ti trabaho. Naangay ti selebrasion ti inagurasion iti Domingo, ket nairaman iti programa ti maysa a banag a nairanta a mangpausioso iti publiko​—maysa nga agtaytayab a baka!

“Idi malem ti padaya, nagtokar dagiti musiko ket naarkosan dagiti kalsada kadagiti banderitas. Inarak dagiti bunggoy ti rangtay. Nupay magagaranda iti baro a rangtay, segseggaan ti amin ti agtaytayab a baka. ‘Ania ngata dayta?’ inyimtuod ti sumagmamano. ‘Maysa a basol ti panangibaga a makatayab ti baka a kas iti anghel,’ kinuna ti maysa a baket.

“Iti naituding nga oras, ti sukog ti duyaw a baka nga addaan sara ken atiddog nga ipus ket rimmuar manipud iti makinngato a tawa ti maysa a balay iti pantalan. ‘Dadtan!’ indir-i ti amin. Timmangad dagiti natan-ok ken ordinario a tattao agraman dagiti tagabo. Pagammuan ta adda nagpaggaak. Ti baka ket maysa la gayam a papel a lobo a nabombaan iti nabara nga angin!

“Ti angaw ni Prinsipe Maurice iti Nassau ti nangray-aw kadagiti umili ngem adda sabali pay a panggepna. Nagbayad iti bassit a gatad ti amin a bimmallasiw iti rangtay tapno makitada ti agtayab a baka, isu a nakatulong ti kuarta a naurnong a pangileppas iti daytoy napateg a rangtay.”

[Credit Lines]

Terra Pernambucana (Ti Lugar a Pernambuco), ni Mário Sette.

Maurice of Nassau: ACERVO FUNDAÇÃO JOAQUIM NABUCO--RECIFE

[Kahon iti panid  27]

Ti Venice iti America

“Kas iti Venice, ti Recife ket maysa a siudad a timpuar iti danum ken iyanninaw ti danum ti buyana; maysa a siudad a makarikna iti kinabileg ti taaw ken dagiti kaunggan a pasetna.”​—Joaquim Nabuco, estadista a taga-Brazil.

Ti dangadang dagiti nangaramid iti dayta ken ti baybay, aluguog, ken karayan​—sipud idi damo a nagaburan ken naaramid dagiti dike idi maika-16 a siglo​—ti makagapu a nabingay ti kabesera ti Pernambuco iti 66 a kanal ken napagkakamang iti 39 a rangtay. Limmawa ti moderno a Recife iti rabaw ti maysa a delta a pinataud dagiti karayan Capibaribe, Beberibe, Jiquiá, Tejipió, ken Jaboatão. Gapu ta dua a metro laeng ti promedio a kangato ti Recife iti patar ti baybay, pasaray malayus dagiti kangrunaan a kalsadana gapu iti panagatab ken napigsa a tudo. Iti kasupadina, ti distrito ti Old Recife a nagnaedan dagiti nagkauna nga umili, a sinigsiglo a naikamang idi iti kadakkelan a paset ti pagilian babaen iti akikid a darat ket naan-anay a naisinan iti kadakkelan a paset ti pagilian gapu iti pannakapalawa dagiti pasilidad ti sangladan idi 1960.

[Ladawan iti panid 23]

Ngato: Rua do Bom Jesus

[Ladawan iti panid 23]

Baba: Rua da Aurora

[Ladawan iti panid 24]

Ti bunggoy dagiti bapor ti Dutch West India Company a mangraraut iti Olinda (iti kannawan) ken Recife (iti kannigid) idi 1630

[Ladawan iti panid 24, 25]

“Kas iti Venice, ti Recife ket maysa a siudad a timpuar iti danum ken iyanninaw ti danum ti buyana”

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Forte do Brum ken (iti baba) Forte das Cinco Pontas

[Picture Credit Lines iti panid 23]

Ngato: FOTO: NATANAEL GUEDES/P.C.R.; baba: Bruno Veiga/Tyba/socialphotos.com; mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Lines iti panid 24]

Bunggoy dagiti bapor: ACERVO FUNDAÇÃO JOAQUIM NABUCO​—RECIFE; baba: MUNDOimagem