Karbon​—Dagiti Nangisit a Bato a Naggapu iti Nasipnget nga Abut

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Australia

“NANGISIT​—dimo ammo ti kaipapanan ti sao agingga a dika makaulog iti abut a pagminasan,” impukkaw ti gayyemko a ni Bernie gapu iti kinaarimbangaw ti makina. Idi kinitak ti nagdakkel nga abut iti sanguanak, pampanunotek no talaga a kayatko a maammuan ti kayat a sawen ni Bernie. Ti papananmi ket pagminasan iti karbon a kagudua a kilometro ti kaunegna iti baba ti nagtakderak.

Linabsanmi dagiti nakalinia a minero a magmagna a mapan agdigus. Akaba ti abaga dagiti lallaki ken nakadkadlaw nga Australiano ti bengngatda. No umisemda, dagiti mata ken ngipenda laeng ti makita kadagiti ngimmisiten a rupada gapu iti tapuk ti karbon.

Di nagbayag, limmugankami iti bassit a tren a mangyulog kadakami agingga iti makitkita a rabaw ti karbon. Napasdok unay ti salogan isu a nadisenio nga agrikus ti tugaw ti drayber, nga agbitbitin iti pannakabobida ti tren a kas iti indayon. Naigalut iti sikigak ti di apektaran ti kilap a bateria, a mangpasilaw iti lampa a naikabit iti helmetko, ken ti pang-emerhensia nga alikamen a mangipaay iti nadalus nga angin. Bayat a sumalsalog ti tren, bimmasiten ti langit iti likudanmi a kasla laengen asul a tulnek a nalikmut iti nangisit.

Ad-adu a Produksion, Basbassit a Trabahador

Ti paspasiarek a pagminasan iti karbon ket maysa kadagiti adu a pagminasan iti abagatan a daya nga Australia. Ti giyak a ni Bernie ket maysa kadagiti 25,000 a minero nga agal-ala iti walo a ribu a milion a doliar a karbon manipud kadagiti pagminasan ti Australia iti kada tawen. Iti intero a lubong, adda sangapulo a milion a minero ti karbon nga agtartrabaho iti uneg ti daga kadagiti nasipnget nga abut wenno iti rabaw dagiti nalawa a pagminasan. Ngem bumasbassiten ti bilangda. Idiay United Kingdom, bimmassit ti union dagiti minero ti karbon manipud 1.2 a milion idi 1978 agingga iti agarup 13,000 a trabahador idi rugrugi ti maika-21 a siglo. Idiay Estados Unidos, bimmassit ti bilangda manipud 705,000 a minero idi 1924 agingga iti kurang pay a 82,000. Kinissayan ti China dagiti minerona iti karbon iti 870,000 iti nabiit pay a lima a tawen.

Ngem ti bumasbassit a bilang dagiti minero dina kaipapanan a bumasbassit ti agkasapulan iti karbon. Kinapudnona, naipakpakauna nga umadu ti pakasapulan iti 11 a porsiento kadagiti industrialisado a pagilian inton tawen 2020, ket manamnama a mangibangon ti China ken India iti agdagup iti nasurok a 750 a baro a planta ti koriente a paandaren ti karbon bayat dayta met la a panawen. Ti ibabassit ti bilang dagiti trabahador ket maigapu a nangnangruna iti baro a teknolohia, isu a dagiti kompania kabaelanda ti agpataud iti ad-adu a karbon babaen iti basbassit a bilang ti trabahador. Ti dakkel a  makina a dandanin ipakita ni Bernie ket maysa laeng a pagarigan daytoy nagsayaat a teknolohia.

Iyuulog iti Nasipnget nga Abut

“Daytoy ti lansad ti pagminasan,” kinuna ni Bernie bayat a dumdumsaagkami iti tren. “Amin nga usok iti pagminasan ket mangrugi ditoy.” Naintar dagiti silaw a fluorescent iti nababa a pannakabobidana. Agaabay dagiti babassit a troso a nangtukod iti atep a tinapaya dagiti akikid a busoran. Rinibu ti naitornilio iti pannakabobidana. Dagitoy a tornilio ti naipalok iti dua a metro iti tuktok ken mangsarapa kadagiti bato tapno malapdan ti panagreggaay.

Masdaawak ta puraw dagiti diding, imbes a nangisit. “Napinturaan dagiti diding iti napulbos a tisa a bato,” kinuna ni Bernie. “Ti tisa a bato kissayanna ti risgo ti panagbettak a maigapu iti gas a methane ken tapuk ti karbon. Mabalin a sumgiab ti methane babaen iti kellaat a pannakasindi. Kalpasanna, ti methane, kas iti eksplosibo, mabalin a mamataud iti napigpigsa a panagbettak gapu iti mayangin a tapuk ti karbon. Agarup 2,000 a litro a methane ti mabomba a mairuar iti daytoy a pagminasan iti kada minuto ti mausar a mangpataud iti koriente para iti pagminasan.” Tapno saan a sumgiab ti aniaman a sumngaw a gas, masapul nga ibatik ti kamerak, tape recorder, ken uray ti relok a de bateria.

 Iti uneg ti maysa kadagiti adu a pagserkan nga usok nga agturong iti nadumaduma a direksion manipud iti ayan ti karbon, nakitami ti maysa a nababa, ngem nalagda pay a lugan a paandaren ti diesel. Idi nagandar, dagus a simrekkami iti maysa kadagiti usok. Kellaat a simmipnget iti likudanmi, ket nadlawko a ti pannakabobida a sumagmamano la a pulgada ti kangatona iti tuktokko ket nalawagan ti lampa ti helmetko. Bayat ti napartak nga ilalabasmi iti adu nga usok iti sikigan, nakitak nga aggilapgilap ti silaw iti nadumaduma a helmet a kas kadagiti kulalanti iti kasipngetan. Iti usok a kaabaymi, adda lima a kilometro a conveyor belt wenno pagkargaan  a mangiruar iti karbon manipud iti nakatebbaganna.

Ti Longwall Mining Machine

Idi nakasangpetkamin iti ayan ti karbon ken idi simmiripak iti angep gapu iti alingasaw ken tapuk ti karbon, nakitak ti tallo a lallaki a nakakawes iti aruaten dagiti minero a kas iti bonete ken maskara. Dagitoy a lallaki agtitimpuyogda nga agtrabaho a mangkontrol iti 250 a metro ti kaakabana a makina a maawagan iti longwall miner. Dua nga agpuspusipos a makina a dua a metro ti diametroda ti maipalabas iti rabaw ti karbon iti intero a kaakaba ti makina. Dagitoy a nagtimbukel a banag ket addaanda kadagiti metal a ngipen a mangtebbag iti kagudua a metro a kapuskol ti karbon bayat a maipalabasda. Ti makina ket addaan iti conveyor belt a mangipaigid iti karbon iti sikigan ti usok. Sadiay a maburakda iti agpapada a kadakkel sa maikarga iti kangrunaan a conveyor.

Saan a margaay ti pannakabobida a bato ta adda agaabay a napuskol a tukod a nangsarapa kadagiti dadakkel ken nagtitimbukel a banag nga asero nga adda iti tuktok dagiti opereytor. Inton naipalabasen dagiti pagtebbag a nagtitimbukel a banag iti intero a kaakaba ti makina, ti intero nga alikamen​—dagiti nagtitimbukel a banag a pagtebbag, dagiti tukod, ken atepna a nakalupkopan iti asero​—​maligsay a bukodna iti kagudua a metro. No maligsay nga agpasango ti makina, ibatina ti bato a pannakabobida a di natukodan. Iti apagbiit, nakabitin daytoy a pannakabobida. Pagammuan ta marpuogen! Nakaam-amak ti pannakadayyeg bayat ti pannakatnagna. “Kastoy ti panangminasmi iti sangaribu a tonelada a karbon iti maysa nga oras,” impukkaw ni Bernie. “Apaman a maisina ti maysa a paset ti karbon, maikkaten ti makina ket mayakar iti sabali a paset.”

Nalawag met Laengen!

Nagsublikamin ken ni Bernie iti naglugananmi ket nagbiahekami iti 5 a kilometro a lasonglasong nga usok sakbay a simmardengkami iti nalawa a rukib. Adda agpangato nga abut, nga agarup 10 a metro ti diametrona a mangikonektar iti rukib nga agturong iti rabaw ti daga. “Ditoy ti pangitambakan ti kangrunaan a conveyor belt kadagiti kargana,” impukkaw ni Bernie gapu iti makatitileng nga uni dagiti agtinnag a karbon iti metal a pagkargaan. “Ti makitam a pagkargaan ket makalaon iti 18 a tonelada a karbon.” Bayat nga agsasao pay laeng ni Bernie, ginuyoden ti kable ti napno a pagkargaan. Sumagmamano la a segundo kalpasanna nagtinnag ti maikadua a pagkargaan manipud iti abut iti pannakabobida ket agkarkarga manen.

Gapu ta nalpasen ti panagpasiarmi, limmugankamin iti tren a siiinayad a nangyuli kadakami agingga iti wangawangan ti minas ken iti nakaay-ayat a naraniag nga init. Uray kaskasano, kasta ti ninamnamak. Ngem nabayagkami unay iti pagminasan. Limneken ti init ken nasipngeten ta awan pay ti bulan. Nupay nakasipsipnget dayta a rabii, maawatakon ti kinuna ni Bernie​—‘Dimo ammo ti kaipapanan ti nangisit agingga a dika makaulog iti abut a pagminasan.’

[Kahon iti panid 13]

Masakbayan ti Karbon​—Mapagsusupiatan

▪ Karbon ken Polusion: “Ti asuk ken dagiti babassit a partikulo ti sumsumged a karbon ti pakaigapuan ti nasurok a 50,000 a nasapa nga ipapatay ken 400,000 a baro a kaso ti nakaro a brongkitis iti kada tawen iti 11 a dadakkel a siudad ti [China],” kinuna ti report ti United Nations Environment Programme. Ibaga ti Worldwatch Institute a ti polusion iti karbon ti pakatayan ti nasurok a maysa ket kagudua a milion iti intero a lubong iti kada tawen. Magun-odan ti teknolohia a mangikkat iti kaaduan a polusion ngem maibilang a nangina unay a gun-oden dagiti pagilian nga agkasapulan unay iti koriente.

▪ Karbon ken Panagbaliw ti Klima: Nasurok a dua ribu a milion a tonelada a carbon dioxide iti kada tawen ti patauden ti pannakauram ti karbon. Ket naipakpakauna a ti karbon ti agtalinaed a maikadua a kadakkelan a pagtaudan ti naipugso a karbono, nga agarup 34 a porsiento inton 2020. Adu ti madanagan kadagitoy nga estadistika.

“Nasken a mapabassit koma a dagus ti pananguram iti karbon no mapabannayat ti panagbaliw ti klima iti sumaganad a siglo,” kuna ni Seth Dunn, maysa kadagiti managsirarak idiay Worldwatch Institute.

[Kahon iti panid 14]

Agpannuray Unay iti Karbon

▪ Nasurok a 70 a porsiento iti asero a mapataud iti intero a lubong ti maproseso babaen kadagiti urno a paandaren ti karbon. Maysa pay, dagiti agar-aramid iti ladrilio, baldosa, semento, plastik, tina, ken eksplosibo agusarda kadagiti kemikal a nagtaud iti karbon.

▪ Ngem ti industria ti koriente ti kadakkelan a pakausaran ti karbon. Patauden ti Australia ti 84 a porsiento iti korientena manipud kadagiti paandaren ti karbon a plantana. Idiay China, South Africa, ken Denmark, dandani tallo a kakapat iti korienteda ti mapataud babaen iti karbon. Agpannuray iti karbon ti patauden ti Estados Unidos a kagudua iti korientena. Iti intero a lubong, nasurok a kakatlo iti mapataud a koriente ti patauden ti karbon.

▪ Iti sabali a pannao, no addaanka iti de koriente a paglutuan, agusarka iti dandani kagudua ti sangatonelada a karbon iti makatawen. Dua a tonelada a karbon ti mangpaandar iti de koriente a pagpapudotmo iti danum iti kasta met la a kabayag, ket ti refrigerator-mo agusar iti sabali pay a kagudua ti tonelada iti tinawen.

▪ Pattapattaen dagiti sientista nga adda pay la sangariwriw a tonelada a karbon iti “uneg” ti daga​—umdas nga agpaut iti ginasgasut a tawen sigun iti agdama a kapartak ti pannakausarna.

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 12, 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Pagminasan ti Karbon iti Uneg ti Daga

Nabunton a karbon

Abut a pagulogan a mapan iti pagminasan

[Ladawan]

Longwall miner

[Ladawan]

Pagiluganan

Pagruaran ti gas

Pagkargaan ti karbon

Lansad ti abut

[Ladawan]

Paset ti lima a kilometro a conveyor belt

[Ladawan iti panid 13]

Dagiti troso ken busoran palagdaenda dagiti nabayagen nga usok