Tradisyonal nga Garden nga Nindot Kaayo

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA GUADELOUPE

SILA nagpuyo sa usa ka matahom kaayong dapit apan wala sila makadiparal sa pagkanindot niini. Gikan sa ika-17ng siglo paunahan, mao kanay situwasyon sa libolibong alaot nga mga Aprikano nga gibihag gikan sa ilang yutang natawhan ug gidala ngadto sa Guadeloupe ug Martinique. Sila nagtrabaho ingong mga ulipon diha sa katubhan sa mga isla sa Caribbeano halos sa tanan nilang panahon sa tibuok nilang kinabuhi.

Daghang tag-iyag plantasyon sa isla dili mohatag ug pagkaon sa ilang mga ulipon, busa ang mga ulipon nagbaol. Bisag nagkadipodipo sa kadaghan ug trabaho, sila may panahon gihapon sa pagtanom ug mga lagutmon nga ilang gusto. Sila nananom ug kamoteng kahoy, ube, ug ubang mga pagkaon nga mas lami ug mas sustansiyado kay sa pagkaon nga ihatag sa ilang mga agalon kon ugaling hatagan man sila. Sila nananom usab ug mga tanom nga gamitong bulong maingon man mga lamas sa pagluto.

Pagka-1848 giwagtang sa gobyerno sa Pransiya ang pagpangulipon diha sa mga isla, apan ang mga lungsoranon nga bag-o pang gihatagan ug kagawasan nagpadayon sa pagpananom sa ilang mga garden. Karon, ang mga tawo sa Guadeloupe ug Martinique, nga ang kadaghanan kanila kaliwat sa kugihang mga Aprikano, nagpadayon sa pagtikad nianang nailhan karon nga Creole nga mga garden.

Gamayng Tropikal nga Lasang

Ang mga pamilya sa ulipon nagtikad ug duha ka matang sa garden. Ang garden sa mga utanon kasagarang layo-layo gikan sa balay. Ang “garden sa balay” (o jardin de case, nga maoy pagtawag niini dinhi) anaa sa  nataran sa balay, ug ang kasagarang Creole nga garden karon ingon na niini. Nagkalidadis lang ang mga bulak, sagbot, kahoy, ug mga tanom niining klaseha sa garden nga sama ka siot sa tropikal nga lasang. Sanglit punog tanom ang tanang luna, ikaw makaingon nga nindot unta ang garden pero medyo gubot lang tan-awon. Apan kini maayo kaayong pagkaorganisar ug gibahin sa lainlaing mga seksiyon. Kini may mga dalan-dalan nga kaagian sa hardinero aron maduol niya ang tanan niyang mga tanom.

Ang balay gilibotan sa garden, diin ang atubangan nagsilbing usa ka maanindot nga dawatanan ug bisita. Kon may mamisita, sila dawaton sa pamilya dinhi niini nga garden nga nalibotan sa sinaw nga mga dahon sa san francisco, mga bulak sa kampanilya, ug sa lunhawng mga dahon sa bombil ug santan.

Ang Creole nga garden dunay mga tanom usab nga gamitong bulong, nga sagad gitanom diha sa mga dapit nga malandongan sa balay. Ang sangig, kaningag, goatweed, dahon sa paminta, ug jack in the bush maoy koleksiyon sa tradisyonal nga mga tanom nga gamitong bulong sa mga taga-isla. May mga tanglad usab nga nanubo, ug kon magdaob ug laya nga dahon niini, ang mga lamok mangalibwag.

Gipakahamili sa mga islahanon ang ilang kahibalo sa mga tanom nga gamitong bulong. Kaniadto kon may magsakit o masamdan sagad walay kadangpan nga doktor sa duol. Busa ang mga dahon-dahon ug mga ugat-ugat sa tanom nga gikan sa Creole nga garden maoy gamiton sa mga tawo sa pagtambal sa ilang mga sakit. Kining mga tanoma gigamit gihapong bulong, apan ang pagkinaugalingong pagtambal peligroso. Imbes maayo ang pasyente, ang iyang sakit mograbe kon ang bulong dili hustong pagkagamit. Busa, ang mga residente karon sa isla magpatambal sa mga tawong nabansay sa paghatag ug instruksiyon kon unsaon kini paggamit.

Ang kinadak-ang bahin sa Creole nga garden, ang bahin nga anaa sa likod sa balay, gigahin alang sa mga lagutmon. Didto makakita kag mga ube, talong, mais, spleen amaranth, letsugas, ug ubang mga pananom, ug nanubo diha sa duol ang mga tanom nga gamitong lamas sa pagluto sa maong mga lagutmon. May mga saging usab, ug tingali makakita ka pag mga punoan sa kulo, abokado, bayabas, o mangga.

Handurawa ang Katahom Niini

Kon makaagi ka duol sa Creole nga garden, tingali ang katahom niana makaagni kanimo sa pagsulod diha niana. Sa makasulod ka na, nindotan ka gayod magtan-aw sa mga bulak ug mga dahon nga lutaw kaayo ang mga kolor tungod kay nadan-agan sa adlaw. Kasamtangan, sa mohuyop ang hangin, ang lainlaing baho sa mga bulak mangalimyon nga mas humot pa kay sa binotelyang mga pahumot. Oo, ikaw nga mibisita lang sa garden nalingaw na gani, unsa pa kaha ang tagbalay nga maoy nananom ug naggugol ug panahon adlaw-adlaw diha niana!

May magpakita pa kaha ug interes sa pag-atiman ug Creole nga garden? Ang ubang mga taga-isla naguol nga walay interes ang mga batan-on sa pagmentinar ug ingon niini ka maanindot ug mapuslanong tradisyon. Bisan pa niana, daghang batan-on, maingon man mga edaran, nagpabili sa kaanindot ug sa importansiya sa garden diha sa ilang kultura. Ang tagsa-tagsa ka Creole nga garden maoy usa ka pahinumdom kon sa unsang paagi gipahimuslan sa mga ulipon nga Aprikano ang ilang lisod nga mga kahimtang.

[Kahon sa panid 27]

UNSAY KAHULOGAN SA PULONG “CREOLE”?

Ang pulong “Creole” sa primero nagtumong sa mga tawong Uropanhon nga natawo sa Amerika del Sur ug Amerika del Norte, apan sa ulahi midaghan ang kahulogan niini. Ang pipila ka taga-Haiti naggamit sa pulong “Creole” sa paghubit sa usa ka butang nga nindot kaayo o dekalidad. Ang ubang mga pinulongan sa Jamaica, Haiti, ug ubang mga dapit gitawag ug Creole. Ang creole maoy usa ka pinulongan nga naggikan sa pidgin nga sinultihan apan kini nahimong lumad nga pinulongan sa usa ka grupo sa mga tawo.

Ang “creole” sa ulahi nagtumong usab sa usa ka espesipikong paagi sa kinabuhi, ang lumad nga kultura nga naugmad diha sa daghang isla sa Caribbeano. Sa Puerto Rico ug Dominican Republic, ang nalangkit nga Kinatsilang pulong nga criollo ingon niini ug kahulogan. Sa Caribbeano ang mga kaliwat sa mga nitibo, mga Aprikano, ug mga taga-Uropa nagkaubanay ug nagkaminyoay sa pagdagan sa mga siglo, nga nakapatunghag matahom nga mga anak ug makaiikag nga mga tradisyon. Niini nga diwa nga ang Creole nga garden sa Guadeloupe ug Martinique nakakuha sa ngalan niini.

 [Mga hulagway sa panid 26]

Mga hulagway (gikan sa ibabaw): alpinia, sili, pinya, kakaw, ug kape