Historia a Naisurat iti Dara

SUMAGMAMANO a tawen ti napalabasen, kasla mapaspasamak laeng ti terorismo iti sumagmamano a lugar, kas iti Makin-amianan nga Ireland, ti Basque Country iti makin-amianan nga Espania, ken iti dadduma a paset ti Makintengnga a Daya. Ita—nangruna sipud idi Setiembre 11, 2001, a pannakadadael ti Twin Towers idiay New York—kellaat a mapaspasamaken dayta iti intero a lubong, iti pimmaraiso a Bali; Madrid, Espania; London, England; Sri Lanka; Thailand; ken uray idiay Nepal. Nupay kasta, saanen a kabbaro a pasamak ti terorismo. Ania ti kaipapanan ti termino a “terorismo”?

Nadepinar ti terorismo kas “ti maiparit wenno mamutbuteng a panagusar ti maysa a tao wenno organisado a grupo iti puersa maibusor iti tattao wenno sanikua tapno mamutbuteng wenno mangpilit kadagiti kagimongan wenno gobierno, masansan a gapu kadagiti prinsipio wenno napolitikaan a rason.” (The American Heritage Dictionary of the English Language) Nupay kasta, kastoy ti kinuna ti mannurat a ni Jessica Stern: “Ti agad-adal iti suheto a terorismo ket makasarak iti adu a nadumaduma a depinasion . . . Ngem dua laeng a kalidad ti terorismo ti napateg tapno mailasin dayta manipud iti dadduma a kita ti kinaranggas.” Ania dagitoy? “Umuna, dagiti sibilian ti puntiria ti terorismo. . . . Maikadua, agus-usar dagiti terorista iti kinaranggas tapno sibibileg a maibanagda ti panggepda: napatpateg ti panangipaganetget iti panagbuteng kadagiti tattao a puntiriada ngem iti aktual nga iraraut. Daytoy inggagara a panangbutbuteng ti nalawag a nakaidumaan ti terorismo manipud iti simple a panangpapatay wenno dadduma pay a naranggas a panangkeltay iti biag.”

Nabayagen a Nangrugi ti Kinaranggas

Idiay Judea idi immuna siglo, adda naranggas a grupo a naawagan dagiti Zealot a mayat a mangwayawaya kadagiti Judio manipud iti pannakaadipenda iti Roma. Dadduma kadagiti napeklan unay a pasurotda ti nagdinamag kas Sicarii, wenno nagtagipunial a lallaki, nagan a napataud gapu kadagiti ababa a kampilan a nailemmeng iti kawesda. Babaen ti pannakipulapolda iti bunggoy a makipiesta idiay Jerusalem, gedgedenda ti karabukob dagiti kabusorda wenno bagsolenda ida iti bukotda. *

 Idi 66 K.P., adda grupo dagiti Zealot a nangkontrol iti sarikedked ti Masada iti asideg ti Natay a Baybay. Pinapatayda ti grupo dagiti soldado a Romano ken pinagbalinda a sarikedked ti tapaw ti bantay kas sentro ti operasionda. Adu a tawen a rimmautda sadiay ken riniribukda dagiti autoridad ti imperio. Idi 73 K.P., ti Maikasangapulo a Lehion dagiti Romano nga indauluan ni Gobernador Flavius Silva naagawda manen ti Masada, ngem dida naparmek dagiti Zealot. Sigun iti  maysa a historiador idi a tiempo, imbes a sumukoda iti Roma, nagpakamatay ti 960 kadakuada—ti amin nga adda sadiay malaksid iti dua a babbai ken lima nga ubbing.

Ibilang ti dadduma a ti iyaalsa dagiti Zealot ti nangrugian ti terorismo kas iti pannakaawattayo ita iti dayta. Agpayso man dayta wenno saan, sipud idi, dakkelen ti impluensia ti terorismo iti lubong.

Us-usaren ti Kakristianuan ti Terorismo

Nanipud idi 1095 ken nagtultuloy iti dua a siglo, namin-adu a nagdaliasat ti buyot dagiti krusada iti nagbaetan ti Europa ken Makintengnga a Daya. Kabusorda ti puersa dagiti Muslim iti Asia ken Amianan nga Africa. Kayatda amin a kontrolen ti Jerusalem. Kayat ti agsumbangir a dasig ti mangabak. Iti adu a panagrurupakda, nagpipinnatay dagidiay maaw-awagan iti “nasantuan a mannakigubat.” Babaen kadagiti kampilan ken wasayda a pakigubat, pinatayda uray dagiti agus-usioso laeng. Ni William a taga-Tiro, maysa a klero idi maika-12 a siglo, kastoy ti panangdeskribirna iti iseserrek dagiti krusada idiay Jerusalem idi tawen 1099:

“Nagkakaduada a nagmartsa kadagiti kalsada nga awitda dagiti kampilan ken pikada. Pinatayda ti amin a nasabatda, lallaki, babbai, ken ubbing, awan ti imbatida. . . . Nagadu ti pinatayda kadagiti kalsada ta uray la a namuntuon dagiti bangkay. Awan idi ti makalasat malaksid no magna iti rabaw dagitoy a bangkay. . . . Kasta unay ti kaadu ti dara a naibukbok ta uray la a nagayus ti dara kadagiti kanal, ken napno kadagiti bangkay ti amin a kalsada iti ili.” *

Kadagiti simmaganad a siglo, nangrugin a nagusar dagiti terorista iti eksplosibo ken paltog. Nakaam-amak ken makapapatay dagiti imbunga dayta.

Minilion ti Natay

Sigun kadagiti historiador, ti Hunio 1914 ti nangyeg iti dakkel a panagbalbaliw iti pakasaritaan ti Europa. Adda agtutubo a lalaki, nga imbilang ti dadduma kas maysa a bannuar, a nangpaltog iti prinsipe a ni Archduke Francis Ferdinand a sumarunonto koma nga agari. Dayta ti nangisagmak iti sangatauan iti Gubat Sangalubongan I. Duapulo a milion ti natay idi nagpatingga dayta Dakkel a Gubat.

Simmaruno ti Gubat Sangalubongan II kalpasan ti Gubat Sangalubongan I, babaen kadagiti kampo konsentrasion, panangpapatay kadagiti sibilian babaen ti panangbomba, ken panagibales kadagiti kabusor babaen ti panangpapatay kadagiti awan basolna a sibilian. Kalpasan ti gubat, nagtultuloy ti panangpapatay. Nasurok a maysa a milion a tattao ti natay kadagiti tay-ak a nakapasamakan ti adu a masaker idiay Cambodia idi dekada 1970. Mabutbuteng pay laeng agingga ita dagiti umili iti Rwanda gapu iti napasamak idi a pannakamasaker ti nasurok a 800,000 idi dekada 1990.

Manipud idi 1914 agingga ita, agsagsagaba ti sangatauan gapu iti aramid dagiti terorista iti adu a pagilian. Nupay kasta, dadduma ti agtigtignay a kunam la no di pay laeng nakasursuro dagiti tattao iti kaaldawantayo manipud iti napalabas a paspasamak. Kanayon a matay ti ginasut, mabaldado ti rinibu, mariribukan ti minilion ken agpeligro ti biagda gapu iti panangatake dagiti terorista. Bumtak dagiti bomba kadagiti tiendaan, mauram dagiti bario, marames dagiti babbai, makidnap dagiti ubbing, ken matay dagiti tattao. Iti laksid dagiti linteg ken sapasap a panangkondenar, agtultuloy latta daytoy naulpit a pagannayasan. Adda aya namnama nga agpatingganto ti terorismo?

[Footnotes]

[Blurb iti panid 6]

Idi hunio 28, 1914, ti lubong ket kellaat a nairarem iti gubat

[Ladawan iti panid 5]

ISTANBUL NOBIEMBRE 15, 2003

[Ladawan iti panid 5]

MADRID MARSO 11, 2004

[Ladawan iti panid 5]

LONDON HULIO 7, 2005

[Ladawan iti panid 5]

NEW YORK SETIEMBRE 11, 2001

[Picture Credit Lines iti panid 5]

Manipud kannigid agpakannawan: AP Photo/Murad Sezer; AP Photo/ Paul White; Rinetrato ni Peter Macdiarmid/Getty Images

[Picture Credit Line iti panid 6]

Culver Pictures