Inshita Imibele Isuma Yapwile Ukwabula Ukwenekela

KUTI mwatila ni lilali abantu balekele ukuba ne mibele isuma? Bushe ifintu fyayalwike lintu mwalekuula nangu fyayalwike ilyo balupwa lwenu nelyo abanenu abakalamba pali imwe balekuula? Bamo batila Inkondo ya Calo iya Kubalilapo iyatendeke mu 1914, e po abantu batendekele ukuba sana ne misango yabipa. Profesa Robert Wohl uwasambilila sana ilyashi lya kale alembele mwi buuku lyakwe ilitila The Generation of 1914 ati: “Abaikeleko mu nkondo tabakatale abalaba ukuti icalo cimo calipwile na cimbi calitendeke mu August wa 1914.”

 Kalemba wa lyashi lya kale Norman Cantor atila: “Mu calo conse, abantu tabali ne mibele isuma, icalo cali fye cimbi cimbi. Bushe ifi aba mapolitiki na bashilika bacushishe abantu abengi kwati ni nama isho baletwala ku kwipaya, mafunde nshi aya mu calici na ya mu bwikashi ayengalesha abantu ukusunga abantu banabo kwati ni nama sha mpanga? . . . Ukwipayaulula ukwacitike mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo [1914-18] kwalangilile fye ukuti ubumi bwa muntu tabwacindama.”

Uwasambilila ilyashi lya kale H. G. Wells mu citabo alembele icitila The Outline of History alembele ukuti ilyo abantu baishibe ukutila bafumine ku nama e lyo “bafupwike baleka no kuba ne mibele isuma.” Mulandu nshi? Bamo baletontonkanya ukutila umuntu ni nama nomba iyacilako fye panono pa nama shimbi. Wells uwasambilile icifundisho ca kusanguka, alembele mu 1920 ukuti: “Baleti umuntu ni nama iikala pamo na bantu iyaba kwati ni mbwa ya ku India iya kulungilako . . . , e co bena balemona ukuti caliba fye bwino kuli ishi mbwa ishikali isha bantu ukulateka bambi no kubacusha.”

Kanshi Cantor tabepele pa kulemba ukuti inkondo ya calo iya kubalilapo yalyonawile imibele isuma iya bantu. Alondolwele ukuti: “Inkulo ya kale yamoneke kwati yalilubile muli fyonse, mu mapolitiki, mu fyo abantu balefwala, ne fyo balemona ukwampana kwa baume na banakashi.” Mu macalici balesambilisha ifya bufi pamo nga icisambilisho ca kusanguka kabili balekoselesha abantu ukuya ku nkondo, ne ci calengele abengi ukuleka ukuba ne mibele isuma. Umushilika Brigadier General Frank Crozier alembele ukuti: “Amacalici ya Bena Kristu e yasumya sana umulopa wa bantu banabo kabili kale twalemona kwati yaliba fye bwino.”

Inshita Abantu Balekele Ukuba ne Mibele Isuma

Ilyo Inkondo ya calo iya Kubalilapo yapwile, kwaishile imyaka ya ba 1920. Ala iyi myaka yena yalibipishe nga nshi ica kutila abantu balekele ukukonka imibele isuma iyo bakwete kale kabili conse fye ico batendeke ukucita balemona kwati cili fye bwino. Uwasambilila ilyashi lya fyalecitika kale Frederick Lewis Allen, atila: “Imyaka 10 iyakonkelepo ukufuma apo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yapwilile nalimo kuti cawama ukuita ukutila Imyaka 10 iya Misango Yabipa . . . Ilyo iyi myaka ishilafika abantu baali ne mibele isuma kabili baleikala bwino ne fintu fyali bwino mu calo, nomba ilyo iyo myaka yapitile, calyafishe sana ukubwelela ku mibele isuma.”

 Mu myaka ya ba 1930 ilyo ubunonshi bwa calo conse bwali fye cimbi cimbi [Great Depression] abantu abengi basangwike abapiina. Lelo, ku mpela ya myaka ya ba 1930, kwali inkondo ya sotambe, iyabipishepo ukucila ne ya ntanshi. Iyo nkondo yali ni Nkondo ya Calo iya Cibili. Bwangu bwangu fye ifyalo fyatendeke ukupanga ifyanso fyabipisha ifya nkondo, kabili ici calengele ubunonshi mu fyalo fimo pamo nga U.S.A. ukuba bwino pantu fyaleshitisha ifyanso fyalepanga, lelo pa nshita imo ine iyi nkondo yalengele abantu abengi icalo fye conse ukucula nga nshi kabili ukulaikala fye aba mwenso. Ilyo inkondo yapwile, imisumba iingi yalibongolweke; imisumba ibili mu Japan baliyonawile ukwabula na kakushalamo, ibomba limo e lyo balepulisha fye pa musumba umo na umo! Abantu abengi balifwile mu nkambi balebasungila. Pali iyi nshita, abantu bonse abafwile bali mupepi na mamilioni 50 abaume, abanakashi, na bana.

Ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Bubili, ilyo ifintu fyabipishe, abantu baleicitila fye ifyo balefwaya, tabakwete imibele isuma iyo ifikolwe fyabo babakushishemo. Icitabo citila Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, catile: “Camoneke kwati abantu balibapeele ulusa lwa kucita fye icili conse, imisango yabipa iyalecitika mu nkondo, e yo na bashaleya ku nkondo nabo batendeke ukucita. . . . Inkondo yalengele abantu ukuleka ukukonka imibele isuma, kabili abantu abengi mu mayanda tabalecindika ubumi kabili bwali fye ubwipi nga filya bwaleba ku nkondo.”

Pa mulandu wa kuti iyo nshita abantu baali no mwenso sana balefwaya fye kukwata ifibusa, nangu fye ifibusa fya pa nshita inono. Umwanakashi umo uwaupwa uwa ku Britain, ilyo alelondolola ico abengi balecitila ubucende muli iyo myaka atile: “Te kutila tatwakwete imibele isuma, ni co fye kwali inkondo.” Umushilika umo uwa ku America asumine ukutila, “Abantu abengi baletumona kwati twali ne misango yabipa, lelo twali abaice kabili twalishibe ukutila inshita iili yonse kuti twafwa.”

Abengi abapuswike ilya nkondo baliculile pa mulandu ne fyo bamwene. Ukushinta na lelo, bamo ukubikako na baali abaice iyo nshita, balebukisha ifyo cali, bamona kwati e lyo filecitika. Abengi balekele ukuba ne citetekelo kabili balabile kumo ne mibele isuma. Abantu tabalecindika abaletungulula na balepanga amafunde, kanshi balemona ifintu fyonse ukuti, kuti fyayaluka.

Ifintu Fyayaluka

Ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yapwile, kwali amabuuku ayo balembele ayalelanda pa bulalelale bwaseekele. Ibuuku limo ilyo baleita ukuti Kinsey Report mu United States mu myaka ya ba1940, lyakwete amabula ukucila pali 800. Kanshi ici calengele abantu abengi ukutendeka ukulalanda pa amalyashi ya bulalelale ukwabula ne nsoni, ayo kale bashalelandapo. Nangu ca kuti ifipendo bapeele muli ilyo ibuuku ukukuma ku balecita ubulalelale bwa baume beka beka ne misango imbi iya bulalelale pa numa baishileiluka ukuti bakukwimye fye, na lyo line cilelanga fye ukutila imisango yabipa e ko yali pa numa ya nkondo.

Pa nshita fye inono, abantu balyesesheko ukuba ne mibele isuma. Ica kumwenako, amaprogramu ya pa redio na pa TV, e lyo na mafilimu pa kuyatambisha baletala bamona nga yali fye bwino. Lelo tapakokwele, basukile baleka ukucite fyo. BaWilliam Bennett, abali kale abakalamba ba masambililo mu United States of America balondolwele ukutila: “Lelo ilyo imyaka ya ba 1960 yafikile, abena America bwangu bwangu batendeke ukuba ne misango yabipa.” Kabili e fyo na mu fyalo fimbi mwali. Mulandu nshi imisango yabipa yafulile nga nshi mu myaka ya ba1960?

Muli iyo myaka 10, mwali ifintu fibili ifyacitike. Abanakashi bapangile akabungwe akalebalandilako insambu shabo e lyo e nshita abantu bacililemo ukucita ubulalelale. Na kabili e nshita batendeke ukupanga imiti ya kulesha  ukwimita. Ilyo baishibe ukuti umwanakashi te kuti emite, e lyo abantu bacililemo ukucita ubulalelale ukwabula ukutiina icili conse kabili tabalesakamana nangu tabopene.

Pa nshita imo ine, abalelemba amanyunshipepala, abalepanga amafilimu, e lyo na balepanga amaprogramu ya pa TV balengele abantu ukuleka ukukonka imibele isuma. Pa numa baZbigniew Brzezinski abali kale abakalamba ba U.S. National Security Council [aka kabungwe kapanda mano bakateka ba ku U.S.A.], balandile pa maprogramu ayo baletambisha pa TV ukuti: “Baleti yaali fye bwino, tabalemonamo ububi nangu bumo mu lukakaala baletambisha, [kabili] balecincisha ubulalelale.”

Ilyo imyaka ya ba 1970 yalefika, ninshi amaVCR yalifula mu calo. Amafilimu umwaba imisango yabipa kabili umo balanga sana ubulalelale ayo baleumfwa insoni ukuya mu kutamba mu fikuulwa fya cintubwingi, e yo nomba batendeke ukutamba mu mayanda yabo yene. Ino myaka ili kwaba amaintaneti, abakwata amakompyuta icalo fye conse kuti batamba ifye shiku ifya misango yonse.

Ala ififuma muli ifi batamba filapapusha. Umubomfi umo uulonda abafungwa mu cifungo cimo ica ku United States nomba line alandile ukuti, “imyaka 10 iyapitapo, abaice nga babakaka, nalebalondolwela imibele isuma ne iibi. Nomba aba baice balekaka nomba tabeshiba umo ndosha.”

Cinshi Cingalenga Umuntu Ukuba ne Mibele Isuma?

Amacalici ya pano calo te kuti yafunde abantu imibele isuma. Ukucila ukukonka ifishinte fyalungama ifyo Yesu na bakonshi bakwe balekonka, aya yene amacalici e yaba ulubali lwa cino calo kabili yalacita ne misango yonse iyabipa iyabamo. Kalemba umo atile: “Mu nkondo shonse isho abantu balwa, batila Lesa alaba nabo.” Imyaka iyapitapo, shimapepo wa mu musumba wa New York City ilyo alelanda pa kukonka amafunde ya kwa Lesa atile: “Icalici e kabungwe keka fye mu calo akashakosha amafunde kubalefwaya ukubamo ukucila amafunde ayo umuntu alingile ukukonka pa kunina basi.”

Imibele isuma yapwa kwati bufi. Kanshi, ilyo ifintu tafilafika mu nama nkati, kano kwaba uwingacitapo fimo. Finshi ifyo fine engacita? Kwaluka nshi ukufwile ukubako? Nani wingawamya ifintu, kabili mu nshila nshi?

[Amashiwi pe bula 23]

“Ukwipayaulula ukwacitike mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo [1914-18] kwalangilile fye ukuti ubumi bwa muntu tabwacindama”

[Icikope pe bula 24, 25]

Ino nshita calyanguka ukutamba imisango yabipa ukuli konse