Sa Dihang Kalit nga Nadaot ang Moralidad

KON ikaw maoy pasultihon, kanus-a nagsugod ang kalit nga pagkadaot sa moralidad? Sa imong panahon ba o sa panahon sa imong mas edarang mga paryente o mga higala? Ang uban nag-ingon nga ang wala-hitupnging pagkadaot sa moralidad nagsugod sa Gubat sa Kalibotan I, nga mibuto niadtong 1914. Ang propesor sa kasaysayan nga si Robert Wohl misulat diha sa iyang basahon nga The Generation of 1914: “Kadtong nakalabang-buhi sa maong gubat nagtuo gayod nga niadtong Agosto 1914, usa  ka kalibotan ang natapos ug dihay laing nagsugod.”

“Bisan asa, ang nagkadaot nga sukdanan sa pamatasan nahugno na gayod,” matod sa historyano nga si Norman Cantor. “Kon ang mga politiko ug mga heneral nagtratar sa milyon-milyon nilang mga sakop nga samag mga mananap nga ihawonon, nan aduna pa ba kahay mga prinsipyo ug mga lagda sa relihiyon o pamatasan nga makapugong sa mga tawo nga mahisamag mabangis nga mga mananap sa pagtratar sa ilang isigkatawo? . . . Ang linuog nga pagpamatay sa daghang tawo sa Unang Gubat sa Kalibotan [1914-18] nagpakawalay-bili gayod sa kinabuhi sa tawo.”

Diha sa iyang detalyadong basahon nga The Outline of History, ang Ingles nga historyano nga si H. G. Wells miingon nga “nagsugod gayod ang pagkadaot sa moralidad” sa dihang gidawat sa mga tawo ang teoriya sa ebolusyon. Ngano? Ang uban nagtuo nga ang tawo maoy usa lamang ka taas nga matang sa mananap. Si Wells, nga nagtuo sa ebolusyon, misulat niadtong 1920: “Sila nagtuo nga ang tawo maoy usa ka mananap nga ang kinaiyahan mao ang pagkinabuhi ingong bahin sa usa ka grupo, sama sa kinaiyahan sa ihalas nga mga iro . . . , busa para nila natural lang nga kon kinsay dagko ug mangtas sa grupo, sila maoy mangdaogdaog ug manglupig.”

Sa pagkatinuod, sama sa giingon ni Cantor, ang unang gubat sa kalibotan nakadaot gayod sa pagsabot sa mga tawo kon unsay husto ug sayop. Siya miingon: “Ang politika, pagpamesti, ug moral nga tinamdan bahin sa sekso sa nag-unang kaliwatan giisip nga walay hinungdan.” Ang mga relihiyon dakog naamot sa pagkadaot sa moralidad tungod kay gituis niini ang mga pagtulon-an ni Kristo pinaagi sa pagduso sa teoriya sa ebolusyon ug sa pagsulsol sa naggubatay nga mga nasod. Ang Brigader Heneral sa Britanya nga si Frank Crozier misulat: “Ang Kristiyanong mga Relihiyon mao ang pangunang mga tighulhog sa pagpatay ug kapintasan ug amo gayod silang gipahimuslan.”

Gisalikway ang mga Lagda sa Moralidad

Sa katuigan sa 1920, nga giisip ingong katuigan sa tumang kalipay ug dakong kauswagan kon itandi sa mga  kalisdanan sa Gubat sa Kalibotan I, ang karaang mga prinsipyo ug moral nga mga pagdili gisalikway ug gipulihan sa tinamdan nga nagdawat sa bisan unsang matang sa panggawi. Ang historyano nga si Frederick Lewis Allen miingon: “Ang napulo ka tuig nga misunod sa Gubat sa Kalibotan I tukmang matawag nga Dekada sa Daotang Pamatasan. . . . Sa dihang nahanaw ang karaang kahikayan sa mga butang, nahanaw usab ang mga prinsipyo nga maoy naghatag ug kahulogan ug katuyoan sa kinabuhi, ug lisod gayod ang pagpangitag laing mga prinsipyo nga ipuli niini.”

Ang Dakong Depresyon nga naagoman sa kalibotan sa katuigan sa 1930 nagbanlod sa daghang tawo sa tumang kakabos, nga nakapahinuklog kanila. Apan, pagkatapos sa katuigan sa 1930, ang kalibotan nakaagom na usab ug laing gubat nga mas pang malaglagon—ang Gubat sa Kalibotan II. Sa wala madugay ang kanasoran naghimog makalilisang ug malaglagong mga hinagiban, nga sa kalit naghaw-as sa kalibotan gikan sa Depresyon apan nagbanlod niini ngadto sa pag-antos ug kalisang nga dili gayod mahanduraw sa tawo. Pagkatapos sa gubat, ginatos ka siyudad ang nagun-ob; ang duha ka siyudad sa Japan napayhag tungod kay ang matag usa niini gihulogan ug bomba atomika! Minilyon ang nangamatay diha sa makalilisang nga mga kampo konsentrasyon. Tanantanan, ang gubat nakakalas sa kinabuhi sa mga 50 milyones ka lalaki, babaye, ug kabataan.

Imbes sundon ang karaang mga sukdanan sa hustong panggawi, panahon sa makalilisang nga mga kahimtang sa Gubat sa Kalibotan II, ang mga tawo naghimo ug kaugalingon nilang mga lagda sa pamatasan. Ang basahong Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, nag-ingon: “Ang mga pagdili bahin sa sekso daw wala na ipatuman panahon sa gubat, ug ang imoralidad diha sa panggubatan mitakod na ngadto sa ordinaryong mga tawo. . . . Wala madugay, ang mga lagda bahin sa moralidad nadaot panahon sa gubat, ug ang kinabuhi sa ordinaryong mga tawo morag walay bili ug mubo na lang sama sa kinabuhi diha sa panggubatan.”

Tungod kay kanunayng gihulga sa kamatayon, misamot pa gayod ang tinguha sa mga tawo nga makigrelasyon sa uban, bisag temporaryo lang. Nagpakamatarong sa imoralidad nianang kulbahinam kono nga mga tuig, usa ka ginang sa panimalay sa Britanya miingon: “Dili man mi imoral, panahon god to sa gubat.” Usa ka sundalong Amerikano miadmitir, “Sumala sa sukdanan sa kadaghanang tawo kami imoral, apan mga batan-on pa mi ug way segurong mangamatay mi pagkasunod adlaw.”

Daghang nakalabang-buhi sa maong gubat ang nag-antos tungod sa makalilisang nga mga butang nga ilang nasaksihan. Hangtod karon adunay mga tawo, ang uban kanila mga bata pa kaniadto, nga kanunayng makahinumdom sa makalilisang nga mga panghitabo nga ilang naagoman. Daghan ang nawad-an nag pagtuo ug mga sukdanan nga naggiya sa ilang moralidad. Kay wala nay pagtahod sa bisan unsang awtoridad nga mahimong maghatag sa sukdanan sa husto ug sayop, ang mga tawo nag-isip sa tanang butang nga husto o sayop depende sa kahimtang.

Bag-ong mga Sukdanan sa Pamatasan sa Katilingban

Pagkahuman sa Gubat sa Kalibotan II, gipatik ang mga panukiduki bahin sa seksuwal nga batasan sa mga tawo. Ang usa sa maong panukiduki mao ang Kinsey Report nga may kapin sa 800 ka panid, nga gihimo didto sa Tinipong Bansa sa katuigan sa 1940. Tungod sa maong report, daghang tawo ang dayag nang makigsulti bahin sa seksuwal nga mga butang, nga kasagarang dili estoryahan kaniadto. Bisan pag nahibaloan sa ulahi nga gipasobrahan diay ang mga estadistika diha sa report bahin sa homoseksuwalidad ug sa uban pang dili-normal nga mga buhat sa sekso, gipakita sa panukiduki nga kusog ang pagkadaot sa moralidad pagkahuman sa gubat.

Dihay panahon nga gipaningkamotan ang pagpreserbar sa maayong pamatasan. Pananglitan, ang imoral nga butang wala tugoti diha sa radyo, pelikula, ug telebisyon. Apan kana wala magdugay. Si William Bennett, kanhi sekretaryo sa edukasyon sa Tinipong Bansa, miingon: “Sa katuigan sa 1960, ang sibilisasyon sa Amerika wala na gayod kapugngi nga mahitumpawak sa kadaot.” Mao usab kini ang nahitabo sa ubang  mga nasod. Apan, nganong mikusog man pag-ayo ang pagkadaot sa moralidad sa katuigan sa 1960?

Nianang mga tuiga usab naorganisar ang kampanya alang sa kagawasan sa kababayen-an nga halos kadungan sa dakong kausaban sa tinamdan bahin sa sekso uban sa bag-o konong moralidad niini. Lain pa, naimbento ang epektibong mga pildora sa pagkontrolar sa pagmabdos. Kay puwede nang makigsekso nga walay kapeligrohang mamabdos, ang walay-tulubagong pagpakigsekso nahimong ordinaryo na lang.

Sa samang panahon, ang prensa, mga pelikula, ug telebisyon dili na estrikto sa moral nga mga lagda. Sa ulahi, si Zbigniew Brzezinski, pangulo kanhi sa National Security Council sa Tinipong Bansa, nag-ingon bahin sa mga prinsipyo nga gipasiugda diha sa telebisyon: “Kini tatawng nagdasig sa pagtagbaw sa kaugalingon, nagpakita sa grabeng kapintasan ug kabangis ingong normal, [ug] kini nagdasig sa pagkamahilayon sa sekso.”

Sa katuigan sa 1970, sikat na ang mga VCR o video cassete recorder. Diha sa ilang mga balay, ang mga tawo makatan-aw nag imoral ug hilas nga mga salida nga dili nila matan-aw sa mga sinehan. Karon, pinaagi sa Internet, ang kinangil-arang matang sa pornograpiya makita na sa bisan asang suok sa kalibotan ni bisan kinsa nga may kompiyuter.

Makapabalaka kaayo ang mga resulta. Di pa dugay, usa ka warden sa bilanggoan didto sa Tinipong Bansa miingon: “Napulo ka tuig kanhi, kon may mabilanggo nga mga batan-on, ako silang sultihan bahin sa husto ug sayop ug makasabot ra sila. Apan ang mga batan-on nga mabilanggo karon dili na gayod makasabot sa akong isulti.”

Kinsay Imong Kadangpan Alang sa Giya?

Kita dili makadangop sa mga relihiyon sa kalibotan aron magpagiya bahin sa moralidad. Imbes ituboy ang matarong nga mga prinsipyo sama sa gihimo ni Jesus ug sa iyang unang-siglong mga sumusunod, ang mga relihiyon nahimong bahin sa kalibotan ug sa pagkadaotan niini. Usa ka magsusulat nangutana: “Aduna ka bay nahibaloang gubat diin ang mga tawo moingong ang Diyos wala modapig kanila?” Kon bahin sa pagtuboy sa moral nga mga sukdanan sa Diyos, pipila na ka tuig kanhi usa ka klerigo sa New York City miingon: “Ubos kaayo ug mga sukdanan ang relihiyon alang sa mga membro niini.”

Dayag nga ang kalit nga pagkadaot sa moralidad niining kalibotana nagpakita nga adunay kinahanglang buhaton dayon. Apan unsa man? Unsa nga kausaban ang gikinahanglan? Kinsay makahimo niana, ug sa unsang paagi kana mahimo?

[Blurb sa panid 5]

“Ang linuog nga pagpamatay sa daghang tawo sa Unang Gubat sa Kalibotan [1914-18] nagpakawalay-bili gayod sa kinabuhi sa tawo”

[Hulagway sa panid 6, 7]

Ang mahilayong mga kalingawan mas dali nang mabatonan karon