A ummi cazin ah kal

Ziaza Rawhralnak A Tam Bik Caan

Ziaza Rawhralnak A Tam Bik Caan

Ziaza Rawhralnak A Tam Bik Caan

ZIAZA rawhralnak a tam bik caan cu zeitikin dah aa thawk ti kha na chim kho lai maw? Nangmah chan lioin maw asiloah kum upami na rualchan le na hawikom pawl chan in dah? Mi cheukhat nih 1914 in aa thawkmi Vawlei Ralpi I ruangah kan chan ah ziaza rawhralnak hi a karh chin tiah an ti. Tuanbialei mifim a simi Robert Wohl nih The Generation of 1914 timi a cauk ah hitin a ti: “Ralpi in a luatmi hna nih 1914, August thla ah vawlei pakhat a dong i a dang vawlei pakhat a hun i thawk timi ruahnak kha an hlo kho lo.”

“Hmun kip ah ziazalei phunglam cu fakpi in a ṭumchuk. Ralpi chungah ramkhellei rian a ṭuanmi le uktu pawl nih mi nuai tampi kha saram bantukin an pehtlaih hna i zei bantuk biaknaklei phunglam le minung phungphai hmanh nih sahrang bantukin pakhat le pakhat an i sehmi kha an kham kho lo. . . . Vawlei Ralpi Pakhatnak [1914 -​18] ah mi tampi puarhrang ngaiin thah an simi nih minung nunnak man a ngeihnak kah a zorter” tiah tuanbialei mifim Norman Cantor nih a ti.

Mirang tuanbialei mifim, H.  G. Wells nih The Outline of History timi a cauk ah thlennawnnak zumhnak an cohlan hnuah “ziaza rawhralnak cu a hun karh chin” tiah a ti. Zeicah? Mi cheukhat nih minung cu a sang deuhmi saram men kan si tiah an ruah. Thlennawnnak a zummi Wells nih 1920 ah hitin a ti: “Mi nih minung cu a bubu in le hmunkhat ah a umṭimi saram phunkhat a simi India ramvaihnak uico bantuk kan si tiah an ruah. . . . , cucaah a ṭhawng deuhmi mibu nih a der deuhmi pawl an hremmi hna le an namnehmi hna cu an caah aa tlakmi a lo.”

A taktah ti ahcun Cantor nih a chim bantukin vawlei ralpi pakhatnak nih a hmaan, hmaanlo he aa tlaimi minung phunglam kha a thlen dih cikcek. Hitin a ti: “Hlanlio chan mi hna nih ramkhellei, hruk-aih ning le nupa sualnak he aa tlaimi phunglam kha zei ah an rel lo.” Thlennawnnak zumhnak a cohlangmi le pakhat le pakhat aa domi ram hna kha ṭhatlonak tuah dingin tha a pe i Khrihfa cawnpiaknak a thurhnawmhmi church hna ruangah ziaza rawhralnak cu a tam chin. British Ralbawi Frank Crozier nih “Khrihfa Church hna cu zaangennak le i thah duhnak lungput hlorh a thiam bikmi an si i anmah kha zalong tein kan hman hna” tiah a ti.

Ziazalei Phunglam Cu Hlawt A Si

Vawlei Ralpi I​a dih hnu, kumhrabu chungah phunglam hlun le ziazalei rikhiahnak hna kha zei ah an rel lo i zei thil paoh cohlan ding timi ruahnak in an airolh. Tuanbialei mifim Frederick Lewis Allen nih hitin a ti: “Ralpi a dih hnu, kumhrabu chung cu ziaza rawhralnak a tam bik caan si dawh a rak si. . . . Vawlei hlun a dongh lengah rumnak le sullam a ngeimi nunnak a pemi phunglam zong an dong ve i airolh ṭhan awkah a dang phunglam fawi tein hmuh khawh a si lo.”

1930 hnuah vawleicung chawlehnak a ṭumchuk caah mi tampi cu an si a fak tuk. Asinain kumhrabu a donghnak lei ah vawlei cu ṭih a nung deuhmi Ralpi II nih a den ṭhan. Tlawmpal ah ram hna nih ṭih a nungmi hriamnam hna an ser i khulrang in vawleicung chawlehnak a ṭhat ṭhan nakhnga an tuah khawh nain ram hna cu sifah harnak le ṭih a nung tukmi thil sining chungah an phan ṭhan. Ralpi a dih tikah khuapi a za lengin a rawk. Japan ram i khuapi pahnih zong atomic bomb ruangah zeihmanh tang loin a rawk dih! Rianhrang ṭuannak thonginn ah a ummi mi nuai tampi zong an thi. Mah ralpi ruangah pa, nu le ngakchia an dihlak in nuai 50 hrawng an nunnak a liam.

Vawlei Ralpi II lio i ṭih a nung tukmi thil sining chungah mi pawl nih caan saupi an rak i tlaihmi phunglam hna kha an hlawt i anmah phunglam ningin an nung. Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45 timi cauk ah hitin a ti: “Raldohnak hmun chung i uk khawh lomi ziaza hna cu khuami umnak hmun hna zongah a hung karh caah ralpi chungah nupa sualnak he aa tlaimi rikhiahmi phunglam hna cu a rak tlau. . . . Ralpi chungah lakhruak in a cangmi thil le lung cawlcangh awk ngai a simi ziazalei rikhiahnak hna cu khulrang in a rawk i khuami pawl nunnak cu raldohnak hmun i minung nunnak bantukin a tawimi le man a ngei lomi a hung si.”

Nunnak caah ṭih a nungmi thil an ton pengmi zong nih lungthawhawk ngai a simi thlaihchannak chikkhat lawng a hmuhtermi minung duhnak kha a ṭhawnter chin. A chia tukmi mah kum hna chungah nupa sualnak zei rel lonak kha kham awkah British miphun nutung pakhat nih “kannih cu ziaza a rawkral taktakmi kan si lo. Ral a thawh ruangah a si” tiah a ti. American ralkap pakhat nih cun “mi tam deuh zulhmi phunglam ningin cun ziaza a rawkralmi kan si ko nain kannih cu mino kan si i thaizing ah a thi khomi zong kan si” tiah a ti.

Ralpi in a luatmi tam deuh cu an hmuhtonmi thil ṭihnung ruangah thinphang thlalau in an um peng. Ralpi lioah ngakchiate lawng a simi hna i telin cheukhat cu atu tiang mah lio i an tonmi thil ṭihnung nih a hnorsuan rih hna. Mi tampi i an zumhnak le ziazalei he aa tlaiin an hngalhnak hna cu a tlau. A hmaan, hmaanlo he aa tlaiin phunglam a sertu nawlngeitu hna hmanh kha an upat ti hna lo i zei thil paoh hi amah ningin a si kho peng lo i thil sining aa thlen ningin aa thleng ve ko lai tiah mi nih an ruah.

Ziazalei Phunglam Thar Hna

Vawlei Ralpi II a dih hnuah nupa sualnak an tuahmi kong kha hlathlainak an tuah. 1940 hnuah United States he aa tlaimi hlathlainak pakhat cu cahmai 800 leng a ummi Kinsey Report kha a si. A phichuak cu mi tampi nih hlanah an i ruahceih bal lomi nupa sualnak kong kha zalong tein an hun chim ngam. Ngeihkhat sualnak a tuahmi hna le a dang aa tlak lomi lamin nupa sualnak a tuahmi hna kong he aa tlaiin mah report ah a langhtermi kong hna cu an perhmi a si tiin a hnuah an hun ruah. Asinain ralpi a dih hnuah cun khuaruahhar in ziaza rawhralnak cu a hun karh ti kha an hlathlaimi nih a langhter.

Aa tlakmi ziazalei phunglam kilven peng awkah caan saupi an rak i zuam. Tahchunhnak ah, radio, TV le video hna ah ziaza rawhralnak aa telnak zawn kha an phiatpiak hna. Asinain mah cu sau a rau lo. “1960 hnuah American ram cu nunphunglei in khulrang in a ṭumchuk” tiah U.S. fimcawnnaklei vuanci hlun a simi William Bennett nih a ti. Cu bantuk thil sining kha a dang ram zongah a rak um ve. 1960 hnuah ziaza rawhralnak cu zeicah khulrang in a karh?

Mah kumhrabu chungah nu pawl zalonnak ca cawlcanghnak le ziazalei phunglam thar tiah auhmi nupa sualnak hmuh ning thlennak timi cawlcanghnak hna a hung chuak. Mah lengah nau ngeih lonak sii hna zong kha an hun chuah. Cucaah nau pawi lai phan loin nupa sualnak khawhnak, “i ṭhitum hlanah nupa sualnak” asiloah “pakhat le pakhat zei biakamnak hmanh tuah loin nupa sualnak tuahnak” hna cu a phung men in hmuh a si.

Caankhat te ah thawngzamhnak ca hna, baisikup le TV hna nih ziazalei phunglam kha an dorhter. A hnuah TV ah an langhtermi phunglam he aa tlaiin US Rammi Humhimnak Lei Hruaitu a ṭuan balmi, Zbigniew Brzezinski nih hitin a ti: “Mah pumsa diriamnak kha fiang tein an langhter i puarhrannak le zaangennak hna kha a phung men in an langhter lengah mikip he nupa sualnak tuah kha tha an pek.”

1970 hnuah video piahnak seh (VCR) hna cu a hung laar. Atu ah mi nih baisikup zung hna ah zeitikhmanh ah va kal in an zoh lo dingmi nupa sualnak he aa tlaimi ziaza rawhralnak hna kha inn ah zalong tein an zoh khawh cang. Nai ah vawleicung pumpi i computer a ngeimi paoh nih Internet in ziaza rawhralnak aa telmi a thurhnawmmi hmanthlak hna kha fawi tein an zoh khawh cang.”

Lam a phunphun in a phichuak cu ṭih a nung tuk. Nai ah U.S. thonginn ngeitu pakhat nih hitin a ti: “A luancia kumhra lioin thong a tla cangmi mino pawl he a hmaan, hmaanlo kong kan i ruah. Asinain a rak lut tharmi mino pawl nih cun ka chimmi kha an hngalthiam lo.”

Lamhruainak Hmuh Khawhnak Hmun

Ziazalei caah lamhruainak kha hi vawlei church hna sinah hmuh khawh a si lo. Church hna nih a dingmi phunglam kha Jesuh le kumzabu pakhatnak i a zultu hna bantukin fek tein i tlaih canah hi vawlei le a ṭhatlonak lei ah an i tel ve. Caṭialtu pakhat nih “raldohnak ah a kaphnih ningin kan sinah Pathian a um tiah an chim a si lo maw?” tiah a ti. A luancia kum hna nih ziazalei phunglam i tlaihnak he aa tlaiin New York i siangbawi pakhat nih hitin a ti: “Zapi citmi mawṭaw chung luh nakin a fawi deuhmi cu vawleicung ah church pakhat lawng a um.”

Hi vawlei ah ziazalei phunglam a rawhralmi nih thil pakhatkhat tuah colh a hau cang ti kha a langhter. Asinain zei bantuk thlennak dah tuah a herh? Ahonih dah a thlen khawh lai? Zeitindah hlawhtling tein a liim khawh lai?

[Cahmai 5nak i a tawinak in langhternak]

“Vawlei Ralpi Pakhatnak [1914 -​18] ah mi tampi puarhrang ngaiin thah an simi nih minung nunnak man a ngeihnak kha a zorter”

[Cahmai 6nak i rinli kulh]

AA RALKAHMI ZIAZALEI PHUNGLAM LE A MAN

Ziazalei phunglam cu a fiangmi a si. Mi pakhat cu a dingfelmi asiloah a dingfel lomi, zumhawktlakmi asiloah zumhawktlak lomi, ziaza ṭha a ngeimi asiloah a ngei lomi le upat awk a tlakmi le a tlak lomi a si kho. Atu ahcun “man” timi biafang kha “ziazalei phunglam” ah airolh a si cang. Asinain mah he aa pehtlaimi buaibainak kong ah tuanbialei mifim Gertrude Himmelfarb nih The De-Moralization of Society timi cauk ah hitin a ti: “Mi nih an man kha anmah duh ning tein an i thim khawh bantukin . . . ziazalei phunglam tu cu an i thim kho lo.”

Sunsak dingmi thil hna ah “zumhnak, ruahnak, hmuhnak, intuarnak, tuahsernak, phunglam, duhmi thil hna, philh khawh lomi thil hna le a dang aa thleidangmi tuahsernak hna zong aa tel. Zei bantuk minung, phu asiloah bu i aa tel hmanhah mah thil hna cu a ruang a phunphun ruangah zeitik caan paohah an caah a man a sungmi a si kho” tiah a ti. Aa thleng lengmangmi atu lio minung bu ahcun mi pawl nih supermarket ah zuarmi thilri hna i thim bantukin anmah nih an sunsakmi thil hna kha an duh paoh in an i thim khawh tiah a ti. Cutin a si ahcun a thiangmi ziazalei phunglam cu zeidah a cang kho?

[Hmanthlak]

A ṭhalomi nuamhsaihnak cu fawi chinchin in hmuh khawh an hung si