Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Jiñi i melbal lac piʼʌlob tsaʼ wen qʼuextʌyi

Jiñi i melbal lac piʼʌlob tsaʼ wen qʼuextʌyi

Jiñi i melbal lac piʼʌlob tsaʼ wen qʼuextʌyi

¿JALIX tsaʼ caji ti qʼuextʌyel maʼ wʌl i melbal jiñi lac piʼʌlob? ¿Jimba cheʼ bʌ tsaʼ coliyet, o cheʼ bʌ tsaʼ coliyob jiñi ñumen ñucobix bʌ ti a familia o a wamigojob ñumen ñucobix bʌ bajcheʼet? An muʼ bʌ i yʌlob chaʼan tsaʼ tejchi ti 1914, cheʼ bʌ tsaʼ tejchi jiñi Primera Guerra Mundial. Jiñi maestro chaʼan historia Robert Wohl tiʼ tsʼijbu yaʼ tiʼ libro The Generation of 1914 (La generación de 1914): «Jiñi cuxuloʼ bʌ tsaʼ cʌyleyob ti jiñi guerra, tsaʼ cʌyleyob tiʼ jol chaʼan cheʼ ti agosto chaʼan 1914 tsaʼ wen qʼuextʌyi jiñi pañimil».

Jiñi yujil bʌ chaʼan historia Norman Cantor miʼ yʌl: «Jiñi lac piʼʌlob tiʼ pejtelel pañimil tsaʼ wen qʼuextʌyi bajcheʼ yilalob i melbal. Jiñi políticojob yicʼot jiñi ñucoʼ bʌ i yeʼtel tsiʼ chocoyob majlel ti guerra jiñi lac piʼʌlob i mach i wentajobic mi yaʼ miʼ tsʌnsʌntelob, lajalob jachix bajcheʼ añimal tsiʼ qʼueleyob. ¿Anto ba majqui o jumpʼejl ñopbalʌl muʼ bʌ mejlel i mʌctañob ili wiñicob chaʼan maʼañic miʼ qʼuelob i bʌ bajcheʼ añimal? [...] Jiñi tsʌnsa tsaʼ bʌ wen ujti ti jiñi Primera Guerra Mundial [1914-1918] tsiʼ jisʌbe i cʼʌjñibal jiñi laj cuxtʌlel».

Juntiquil yujil bʌ chaʼan historia tsiʼ yʌlʌ chaʼan cheʼ bʌ tsaʼ caji ti pujquel jiñi cʌntesa chaʼan evolución i jiñi lac piʼʌlob tsaʼ caji i ñopob, tsiʼ cʌyʌyob i qʼuelob ti ñuc chuqui jiñi wem bʌ. Tsaʼ caji ti ñaʼtʌntel chaʼan lajalonla bajcheʼ jiñi añimal tac, chaʼan jach a joñonlayi ñumen an lac ñaʼtʌbal. I an tsaʼ bʌ caji i lajob jiñi lac piʼʌlob bajcheʼ mateʼtsʼiʼ, i chaʼan maʼañic i wocolel cheʼ miʼ ticʼlʌntelob jiñi ñumen cʼuñoʼ bʌ o pʼumpʼuñoʼ bʌ.

Cheʼ bajcheʼ tsiʼ yʌlʌ Norman Cantor, cheʼ bʌ tsaʼ ujti jiñi Primera Guerra Mundial tsaʼ junyajl qʼuextʌyi i ñaʼtʌbal jiñi lac piʼʌlob. Tsiʼ yʌlʌ: «Jiñi ñumen añobix bʌ i jabilel tsaʼ cʌyleyob ti wiʼil pat: Maʼañix i cʼʌjñibal chuqui miʼ ñaʼtañob chaʼan bʌ política, bajcheʼ yilal miʼ lʌpob i pislel yicʼot chuqui miʼ ñaʼtañob chaʼan bʌ jiñi piʼleya». ¿Chucoch tsaʼ wen ujti bajcheʼ iliyi? Tiʼ mul jiñi iglesia tac. Come tsaʼ caji i xʌbob jiñi wem bʌ cʌntesa yicʼot jiñi evolución, i tsaʼ caji i subeñob jiñi lac piʼʌlob chaʼan yom miʼ majlelob ti guerra. Juntiquil soldado chaʼan Gran Bretaña tsiʼ yʌlʌ: «Jiñi iglesia tac jiñʌch tsaʼ bʌ i ñumen xiqʼui jiñi lac piʼʌlob chaʼan miʼ tsʌnsañob i bʌ, i joñonla wen mi lac poj jacʼbeñob i tʼan».

Miʼ cʌyob i qʼuel ti ñuc chuqui jiñi wem bʌ

Cheʼ bʌ tsaʼ ñumi jiñi Primera Guerra Mundial jiñi lac piʼʌlob cojach tsaʼ caji i ñaʼtañob chaʼan miʼ tijicñesañob i bʌ yicʼot miʼ ñusañob i bʌ, maʼañix tsiʼ qʼueleyob ti ñuc i melol chuqui wem bʌ, tsaʼ caji i melob pejtelel chuqui yomob. Jiñi yujil bʌ chaʼan historia Frederick Lew­is Allen tsiʼ yʌlʌ: «Ti jumpʼejl bʌ qʼuin, cheʼ bʌ mi caj i cʼajtesʌntel jiñi 10 jab tsaʼ bʌ ñumi cheʼ bʌ tsaʼ ujti jiñi guerra, mi caj i yʌjlel chaʼan jiñʌch cheʼ bʌ tsaʼ wen asiyi i melbal jiñi lac piʼʌlob. Cabʌl lac piʼʌlob mach i wentajobix chuquiyes jiñi wem bʌ yicʼot jiñi mach bʌ weñic, i maʼañix tsaʼ ñaʼtʌnti chuquiyes jiñi yom bʌ miʼ mejlel».

Ti 1930 majlel yonlel lac piʼʌlob wen pʼumpʼun tsaʼ cʌleyob tiʼ caj taqʼuin, ili tsaʼ cʼoti ti cʌjñel bajcheʼ jiñi Gran Depresión. Ti wiʼil tsaʼ tejchi jiñi Segunda Guerra Mundial. Ñumen tsʌtsto bajcheʼ jiñi ñaxam bʌ, jiñi pʼʌtʌl tac bʌ tejclum tsaʼ caji i wen melob juloñib yicʼot bomba tac muʼ bʌ i jisan cabʌl lac piʼʌlob, i anquese tsaʼʌch i locʼsayob ti jiñi pʼumpʼuñiyel, tsiʼ yʌqʼue i wen ubin wocol yambʌ lac piʼʌlob. Jiñi guerra tsiʼ jisa cabʌl tejclum, bajcheʼ ti Japón, baqui tsiʼ junyajl jisa chaʼpʼejl tejclum, junyajl muchʼul tsiʼ cʌyʌ. Yonlel lac piʼʌlob tsaʼ chʌmiyob ti jiñi campo tac chaʼan jiñi nazijob. Cincuenta millón wiñicob, xʼixicob yicʼot alobob tsaʼ chʌmiyob ti jiñi guerra.

Ti jiñi Segunda Guerra Mundial, jiñi lac piʼʌlob tsiʼ cʌyʌyob i mel chuqui jiñi wem bʌ i tsaʼ caji i melob chuqui miʼ bajñel ñaʼtañob. Jiñi libro Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) miʼ yʌl: «Come jiñi soldadojob muʼ bʌ i majlelob ti guerra libre tsaʼ ajqʼuiyob chaʼan miʼ piʼleñob i bʌ bajcheʼ jach yomob, cheʼʌch tsaʼ caji i melob jaʼel pejtelel lac piʼʌlob, maʼañix chuqui ticʼbil tiʼ caj jiñi guerra. [...] Jiñi lac piʼʌlob tsiʼ ñaʼtayob chaʼan maʼañic i cʼʌjñibal i cuxtʌlelob i chaʼan mach jalic cuxulob. Cheʼ bʌ ñumeñix jiñi guerra cheʼʌch tsaʼ caji i qʼuelob jaʼel jiñi ñujpuñel yicʼot jiñi familia, tsiʼ ñaʼtayob chaʼan mach jalic miʼ yajñel. Come jiñi lac piʼʌlob bajcheʼ jach ora miʼ mejlelob ti chʌmel, cabʌlob tsaʼ bʌ caji i sʌclañob i piʼʌl anquese jumucʼ jach».

Juntiquil xʼixic ti Gran Bretaña tsiʼ yʌlʌ iliyi chaʼan miʼ coltan i bʌ: «Mach chaʼañic woli lon c mel tsʼiʼlel. Chaʼan jach añon lojon tiʼ yorajlel guerra». I juntiquil soldado chʼoyol bʌ ti Estados Unidos tsiʼ yʌlʌ: «Jiñi lac piʼʌlob mach weñic miʼ qʼuelob jiñi muʼ bʌ lon c mel, pero xcolelonto lon i cujil lojon chaʼan bajcheʼ jach ora mi lon c mejlel ti chʌmel».

Cabʌlob cuxuloʼ bʌ tsaʼ cʌleyob ti jiñi guerra tsaʼto caji i bej ubiñob wocol tiʼ caj pejtelel chuqui tsiʼ ñusayob. Cʼʌlʌl ili ora, an alʌlobto bʌ cheʼ bʌ tsaʼ ujti jiñi guerra muʼto i bej cʼajtesañob pejtelel jiñi tsaʼ bʌ ujti. Cabʌlob tsaʼ bʌ i cʌyʌyob i ñop Dios i maʼañix tsiʼ chʼʌmʌyob ti ñuc chuquiyes jiñi wen bʌ yicʼot mach bʌ weñic. Maʼañix miʼ jacʼob mi anto majqui miʼ yʌl chuquiyes jiñi wem bʌ o jiñi mach bʌ weñic. Jiñob jach tsaʼ caji i bajñel ñaʼtañob chuqui yom miʼ melob, jiñʌch bajcheʼ yilal woliʼ ñusañob.

Tsijib ñaʼtʌbalʌl

Cheʼ bʌ tsaʼ ñumi jiñi Segunda Guerra Mundial cabʌl chuqui tsaʼ caji ti ajlel chaʼan bajcheʼ yilal miʼ qʼuejlel jiñi piʼleya. Ti 1948 tsaʼ loqʼui jiñi informe Kinsey, am bʌ i chaʼan ñumen ti ochocientos página, i tsaʼ mejli ti Estados Unidos. Cheʼ bʌ tsaʼ loqʼui ili informe, cabʌl lac piʼʌlob ñumen jamʌ tsiquilix tsaʼ caji i yʌlob chaʼan tac bʌ jiñi piʼleya, i ti ñaxan mach cheʼic miʼ mejlel. Anquese ti wiʼil tsaʼ cʼoti ti qʼuejlel chaʼan mach luʼ i sujmic chuqui tsaʼ ajli yaʼ ti informe chaʼan bʌ piʼleya, wen tsiquil tsaʼ pʌsle chaʼan cheʼ bʌ tsaʼ ujti jiñi guerra jiñi lac piʼʌlob tsaʼ ñumen asiyiyob.

Anquese machʌch weñic i melbalob jiñi lac piʼʌlob, jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel tsaʼʌch i jumucʼ mʌctayob chaʼan yaʼ ti radio, ti cine yicʼot ti televisión maʼañic miʼ ñusʌntel chuqui bibiʼ tac bʌ. Pero iliyi maʼañic tsaʼ wen jalʼa. William Bennett, tsaʼ bʌ ajñi bajcheʼ secretario de Educación ti Estados Unidos, tsiʼ yʌlʌ: «Ti 1960 cʼʌlʌl ti 1970, jiñi lac piʼʌlob ti jiñi país ti ora tsaʼ cajiyob ti qʼuextʌyel i ñaʼtʌbalob chaʼan chuquiyes jiñi wem bʌ yicʼot jiñi mach bʌ weñic». I cheʼʌch tsaʼ ujti jaʼel ti yan tac bʌ país. Pero ¿chucoch cheʼ tsaʼ ujti bajcheʼ iliyi ti jimbʌ ora?

Ti jimbʌ ora, jiñi xʼixicob ñumen librejob chaʼan miʼ melob chuqui yomob i jiñi lac piʼʌlob tsaʼ qʼuextʌyi bajcheʼ yilal miʼ qʼuelob jiñi piʼleya. Cheʼ jaʼel, come tsaʼ caji ti mejlel tsʼac tac chaʼan jiñi xʼixicob maʼañic miʼ tilelob i yalobil, muqʼuix i mejlel i piʼleñob i bʌ i maʼañic miʼ bʌcʼñañob chaʼan embarazada miʼ cʌytʌlob, jin chaʼan ñumen cabʌl lac piʼʌlob tsaʼ bʌ caji i piʼleñob i bʌ anquese mach ñujpuñemobic.

Cheʼ jaʼel, jiñi prensa, jiñi cine yicʼot televisión tsaʼ caji i ñumen pʌsob jiñi mach bʌ weñic. Jiñi director chaʼan jiñi Consejo Nacional de Seguridad ti Estados Unidos, Zbigniew Brzezinski, tsiʼ yʌlʌ chaʼan jiñi programa tac ti televisión «ñumen tsiquil tsaʼ caji i pʌsob chaʼan jiñi lac piʼʌlob yom miʼ ñusañob i bʌ, chaʼan mach lecojic jiñi jatsʼ yicʼot tsʌnsa, i chaʼan weñʌch cheʼ jiñi lac piʼʌlob miʼ piʼleñob i bʌ bajcheʼ jach yomob».

Ti 1970 majlel tsaʼ caji ti mejlel jiñi videocinta tac. Jiñi lac piʼʌlob muqʼuix i mejlel i qʼuelob película tiʼ yototob i miʼ mejlel i qʼuelob jiñi wen bibiʼ jax bʌ chaʼan tac bʌ jiñi tsʼiʼlel, tajol maʼañic bʌ tsajñi i qʼuelob ti cine. I wʌleʼli yaʼ ti Internet miʼ letsʌntel pornografía tac wen bibiʼ jax bʌ i majqui jach miʼ mejlel i qʼuel.

Ili ora mi laj qʼuelben i wocolel. Jumpʼejl ejemplo, juntiquil guardia ti jumpʼejl cárcel ti Estados Unidos tsiʼ yʌlʌ «chaʼan ti wajali cheʼ bʌ juntiquil chʼiton miʼ yochel ti cárcel i miʼ tech i yʌlob chuqui jiñi wen bʌ o jiñi mach bʌ weñic, jiñi chʼiton wen miʼ chʼʌmben i sujm. Pero ili ora cheʼ bʌ juntiquil miʼ yochel ti cárcel i miʼ yʌlob jaʼel iliyi maʼañic miʼ chʼʌmben i sujm».

¿Baqui mi lac taj laj coltʌntel?

Maʼañic miʼ mejlel lac sʌclan laj coltʌntel ti jiñi iglesia tac, come maʼañic miʼ jacʼob muʼ bʌ i yʌl jiñi i tʼan Dios, cheʼ bajcheʼ tsiʼ mele Jesús yicʼot jiñi xcʌntʼañob i chaʼan ti ñaxam bʌ siglo. Jiñi iglesia tac ili ora an i yotsayob i bʌ jaʼel ti chuqui tac miʼ mel ili pañimil. Juntiquil wiñic tsiʼ yʌlʌ: «Pejtelel jiñi muʼ bʌ i majlelob ti guerra miʼ yʌlob chaʼan Dios woliʼ coltañob». Juntiquil am bʌ i yeʼtel ti jumpʼejl ñopbalʌl ti Nueva york tsiʼ yʌlʌ tiʼ tojlel jiñi Iglesia: «Chaʼan mi lac letsel ti jumpʼejl autobús cabʌlto chuqui mi lac chaʼ cʼajtibentel, pero chaʼan mi la cochel ti jumpʼejl Iglesia maʼañix chuqui mi lac wen cʼajtibentel».

Añʌch chuqui yom miʼ mejlel chaʼan miʼ tojʼan ili pañimil. Pero ¿chuquiyes? ¿Chuqui yom miʼ mejlel? ¿Majqui miʼ mejlel i mel, i bajcheʼ mi caj i mel?

[Comentario]

«Jiñi tsʌnsa tsaʼ bʌ wen ujti ti jiñi Primera Guerra Mundial [1914-1918] tsiʼ jisʌbe i cʼʌjñibal jiñi laj cuxtʌlel»

[Foto]

Ili ora ñumen bibiʼ jax jiñi ñusaqʼuin tac woli bʌ i mejlel