An kʼij tam ti más tejwaméj abal an atikláb in jilaʼ kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh

¿Jaykʼiʼta tsálpayal tatáʼ abal an atiklábchik tújey kin tʼajaʼ in kwetém kulbétal? ¿Ta kʼichájil o tin kʼichájil a yanél a jaʼúbchik o axi más payeblábits kʼal tatáʼ? Waʼatschik axi in ulal abal tújey kʼal an kʼaʼál púlik pejextaláb, al an 1914, játs tam ti tújey in tʼajálchik in kwetém kulbétal, jantʼin yab jaykʼiʼ in tʼajámalak. An exóbchix axi ti Historia Robert Wohl in dhuchaʼ ban libro The Generation of 1914 (La generación de 1914): «Axi in jekʼondhaʼchik in éjatal ti púlik pejextaláb yab in éjtow kin jálkʼuy in tsalápil abal ti agosto ti 1914 taley jun i kʼwajiltaláb ani tújey kʼeʼat».

«Patal jálkʼun jawaʼ in ujnámak kin tʼajaʼ an atiklábchik. Antsanáʼ in uluw an historiador Norman Cantor. An políticos ani an generales in odhnálak an millones i atiklábchik axi in abatnálak, ejtíl an koʼnél axi u neʼdhabak abal ka tsemdháj. ¿Jantʼoj tam abatnaxtaláb in éjtowalak kin tʼajaʼ abal ka kʼakʼnáxin, ka kʼanidháxin ani yab ka pejéxinchik jantʼiniʼ an dhimalon koʼnél? [...]An yantom tsemélom axi waʼtsin ban kʼaʼál pejextaláb ti támub [1914 ma ti1918] in tʼajaʼ abal yabáts ki tsuʼchij in jalbíl an éjatal an atiklábchik.»

Jun i historiador inglés H. G. Wells in alwaʼ exóbnaʼ tin kwéntaj an atiklábchik «ani jantʼiniʼ ti talnek an alwaʼ tʼajbiláb». ¿Abal jaleʼ? Waʼats axi in ulal abal an atiklábchik tsalpadh jantʼiniʼ an koʼnél. A Wells, axi pelak i evolucionista, in wilkʼaʼ ti 1920: «In uluw abal an atiklábchik pel jun i koʼnél axi exóbchidh, aníts, pel jantʼiniʼ i pikʼoʼ axi u aj [...], in tsuʼuw alwaʼ kin jumbiy kʼal an pikʼoʼ axi más loco ani pójkax abal kin jikʼédhaʼ axi más an atiklábchik».

Ban kʼaʼál púlik pejextaláb in ódhnanchij in alwaʼ xeʼtsintal an atiklábchik, jantʼin tin uluw a Norman Cantor. Jajá in uluw axéʼ: «An atiklábchik axi payeblábits yabáts tʼajanchik ti kwéntaj kʼal ni jitaʼ. Ejtíl jantʼiniʼ in tsálpayal kʼal an eyalchik, jantʼiniʼ tu toltomnal ani jawaʼ in tsálpayalak abal yab kin at waynaʼ kʼeʼat». An belomtaláb axi yab chubax in tsuʼuw alwaʼ ka tʼajan patal axéʼ. Antsanáʼ ti xalun an alwaʼ kaw kʼal an evolución ani in uluwchik abal alwaʼ ka kʼalejchik ti pejéx. Jun i ábatnom general británico Frank Crozier in dhuchaʼ: «Ban iglesias, játs juʼtáj u kalel an alwaʼ tsalap abal ka tsemdháj yan i atiklábchik ani wawaʼ i eyendhámal nixéʼ xi tsalap».

In jilaʼchik kin tʼajaʼ i alwaʼ tʼajbiláb

Laju i támub talbél ti taley an kʼaʼál púlik pejextaláb. Bijiyat an támub veinte axi lej kidhab. Ani in jilaʼchik kin tʼajaʼ i alwaʼ tʼajbiláb tin éjatal ani in tʼajaʼchik tin éjatal in kwetém kulbétal. An historiador Frederick Lewis Allen, in uluw: «walám jun i kʼicháj talbél ti watʼenek an diez i támub kʼal an púlik pejextaláb ka éjtowat ka tʼilan dhubatkʼij [jantʼiniʼ] ‘an kʼicháj tam ti jilan ka tʼajan an alwachik tʼajbilábʼ. [...] Ani jayej kʼibéj yan i alwaʼ tʼajbiláb axi in tʼajálak kin koʼoy in jalbíl an ejataláb. Ani xowéʼ lej kʼibatak ka wichiy kin tʼajaʼ i alwaʼ tʼajbiláb an atiklábchik».

An púlik kʼibataláb axi waʼtsin ban támub treinta in tʼajaʼ ka waʼtsin yan i kʼibataláb, ejtíl kʼal an tumín. Tin taltal an laju i támub, patal an atiklábchik tújey juníl ti pejéx: ban tsabchíl púlik pejextaláb. An púlik bichowchik dhubatkʼij tújey kin tsʼejkaʼ i tsok axi más pakdhaʼ abal kin ódhnaʼ an atiklábchik, axéʼ in tólmiy an atiklábchik abal kin koʼoy an tumín kʼal jawaʼ in yéjenchal, axéʼ in tʼajaʼ kin koʼoy jun i púlik yajchiktaláb jantʼin yab jaykʼiʼ in watʼámalchik. Ban púlik pejextaláb in ódhnaʼ yan i púlik bichowchik, ejtíl a Japón talabedháj kʼal i bombas atómicas. Lej yan i atiklábchik tsemetschik ban campos de concentración. Kʼal patal, tsemets watʼadh cincuenta millones i inik, uxum ani i tsakam.

Kʼal patal an kʼakʼadhtaláb axi kʼwájatak ti watʼel ban tsabchíl púlik pejextaláb, patal an atiklábchik in jilaʼ kin tʼajaʼ i alwaʼ tʼajbiláb ani in tʼajaʼchik in kwetém léʼnomtal. An libro Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) in wilkʼál: «An kidháb tʼajbiláb axi u tʼajnalak ti púlik pejextaláb, patal an atiklábchik jayej tújey in tʼajál. Biyát u ówelak an púlik pejextaláb, jajáʼchik in éjtowalak kin tʼajaʼ an kidhabtaláb axi kin léʼnaʼ. [...] An púlik pejextaláb in tʼajaʼ abal dhubatkʼij an atiklábchik kin tʼajaʼ in kwetém léʼnomtal. Yan i atikláb axi kʼwájatak tin kʼimaʼ in tsuʼtalak abal an ejataláb yab in kwaʼalak in jalbíl, ejtíl max kʼwájatak ti pejéx».

Ban púlik pejextaláb kom in exlálakchik abal neʼets ka tsemets in tsalpaychik kin tʼajaʼ in kwetém kulbétal, ejtíl kin at waynaʼ kʼeʼat, bélits abal yab in atsʼál jun i chubax kʼanidhomtaláb. Jun i mimláb británica in uluw jaleʼ tin tʼajálak nixéʼ xi kidháb tʼajbiláb al nixéʼchik xi támub: «Wawaʼ yab ­i tʼajálak i kidháb tʼajbiláb. I tʼajálak kom u kʼwájatak ban púlik pejextaláb». Ani jun i soldado estadounidense in uluw: «Biyát antsanáʼ in tsálpayalakchik patal an atikláb, abal wawaʼ i tʼajálak i kidháb tʼajbiláb, pero kom u kwitólejak ani kom i exlálak abal i éjtowal ki kʼibaʼ i éjatal dhubatkʼij».

Yan i atikláb axi yab tsemets ban púlik pejextaláb in lej yajchiknaʼ kom in tsuʼuw an kʼakʼadhtaláb axi watʼey. Ma xowéʼ a kʼicháj axi in jekʼondhaʼchik in éjatal axi al nixéʼ xi kʼij pelakchik i tsakam bélej in tʼilál an kʼakʼadhtaláb axi in watʼaʼchik. Yan i atiklábchik yabáts in bélaʼ ni jantʼoj ani in tsálpayalakchik abal alwaʼ kin tʼajaʼ i kidháb tʼajbiláb. Ani yabáts in kʼakʼnálak nibal jun i éyal axi in ulalakchik jantʼoj axi alwaʼ ani jantʼoj játs axi yab alwaʼ, an atiklábchik in tsálpayalak abal patal an tʼajbiláb pelak jununúl.

An ít abatnaxtaláb abal an atiklábchik

Talbél kʼal an púlik pejextaláb kalej i exobintaláb abal jaleʼ ti yab alwaʼ kin at waynaʼ kʼeʼat axi yab pel in tomkíl. Jun játs el informe Kinsey, axi in kwaʼal watʼadh ochocientas i páginas, axéʼ tʼajan ti Estados Unidos al an támub cuarenta. Talbél kʼal nixéʼ xi olchix­taláb yan i atiklábchik tújey ti tʼilom kʼal i walkadhtaláb, tin kwéntaj kʼal nixéʼ xi kidháb tʼajbiláb, ókʼxidh ka watʼey nixéʼ yab jitaʼ in tʼajálak antsanáʼ. Talbél in uluw abal nixéʼ xi olchixtaláb, in chiʼdhálak i kʼadhpich tʼiláb tin kwéntaj an homosexualidad ani kʼeʼat i tʼajbiláb kʼal axi yab tekedh, patal axéʼ watʼey kʼal an púlik pejextaláb axi in tʼajaʼ kin koʼoychik jun i kidháb tʼajbiláb.de la II Guerra.

Al jun i kʼij in exaʼchik kin tsinaʼ an kidháb tʼajbiláb axi kʼwajatakchik in tʼajál. Jaxtám an radio, an cine ani an televisión yabátschik in watʼbálak i kidháb tʼajbiláb ani yab in tʼilálak tin kwéntaj nixéʼ. Pero nixéʼ yab lej owey. A William Bennett, an okʼox kʼal an exobintaláb ti Estados Unidos, in uluw: «Al an támub 1960, an atiklábchik axi u kʼwajílak al nixéʼ xi bichow, dhubatkʼij tújey kin tʼajaʼchik an kidháb tʼajbiláb». Ani al kʼeʼat i púlik bichowchik, in tʼajaʼ jayétsekʼij. Pero ¿jaleʼ ti dhubatkʼij tʼajan an kidháb tʼajbiláb al an támub sesenta?

Al nixéʼ xi támub tʼajan ti kwéntaj an tsálap abal ka kʼániyat. Kʼal nixéʼ xi tsalap in tsʼejkaʼchik i ilál abal an uxumchik yabáts ka jilkʼon koʼodh, pero axéʼ in tʼajaʼ abal an atiklábchik «ka kwatsíy más kʼal jitákits kin léʼnaʼ» kom in exlálchik abal an mimláb yab neʼets ka jilkʼon koʼodh antsanáʼ tam in atsʼálchik abal yab in kwaʼal in uchbíl kʼal ni jitaʼ.

Jayétsekʼij an prensa, an cine, an televisión in tejwamédhaʼ abal nixéʼ yab kidháb. Zbigniew Brzezinski, axi pelak i director del Consejo Nacional de Seguridad estadounidense, in uluw abal an televisión in tejwamedhálak abal an atiklábchik «in éjtowalak kin tʼajaʼ in kwetém kulbétal in tejwamedhálak abal an pojkaxtaláb yab kidháb ani abal an atiklábchik in éjtowal ka kin at waynaʼ jitats kin léʼnaʼ».

Abal an támub setenta, patalak in éjtowalak kin tsuʼuw an video. Xowéʼ an atiklábchik in éjtowalak kin tsuʼuw i videos tin kʼimaʼ juʼtáj u kalelak i atiklábchik axi u kwatsílchik junax kʼal axi yab in tomkíl. Kom tam ti biyál yabakchik neʼets ka kʼalej ti cine abal kin tsuʼuw nixéʼ xi kidháb tʼajbiláb, kom neʼetsak ka tsuʼtat kʼal kʼeʼat i atiklábchik. Xoʼ ta kʼicháj, an internet in tejwamedhál an pornografía ani an atiklábchik in éjtowal ka otsits tanáʼ o kin tsuʼuw ti computadora. Axéʼ u watʼel tin puwél an tsabál.

Patal jawaʼ u watʼel kʼal nixéʼ xi kidháb tʼajbiláb, lej kʼibat. Axi in abatnál an wikʼaxteʼ ti Esta dos Unidos in uluw: «Laju i támub ókʼxidh u éjtowalak ku tʼílmay an kwitólchik axi u ulelak ti wikʼaxteʼ kʼal jantʼoj axi alwaʼ ani kʼal jantʼoj axi yab alwaʼ, pero axi u ulel xowéʼ ta kʼicháj yab in exlálchik jawaʼ kʼwajat u uchál».

¿Juʼtáj neʼets ka elaʼ an tolmixtaláb?

Ban iglesias, yab i éjtowal ki elaʼ an tolmixtaláb abal ki koʼoy jun i alwaʼ xeʼtsintaláb. Jajáʼchik yab in tʼajál jantʼiniʼ tin tʼajaʼ a Jesús ani in aykólilchik ti kʼaʼál siglo, an iglesias in tʼajál junat an kidháb tʼajbiláb axi in tʼajál an atiklábchik. Jun i atikláb in konówiy: «¿Patal an atiklábchik axi kʼwájinek al jun i púlik pejextaláb, walám in tsálpayal abal tolmiyámej kʼal a Dios?». Jun i paleʼ axi ti New York in uluw tin kwéntaj an iglesia ani tin kwéntaj in ábatnaxtal a Dios: «Abal kit otsits ti Iglesia yab in yéjenchal ka putuw patal in ábatnaxtal a Dios».

Patal an kidháb tʼajbiláb axi kʼwajat ti watʼel tin puwél an tsabál, in tejwamedhál abal in yéjenchal ka tʼajan jun i jalkʼuxtaláb. Pero ¿jawaʼ játs nixéʼ? ¿Jantʼoj tam jalkʼuxtaláb u yejencháb? ¿Jitaʼ in éjtowal kin tʼajaʼ ani jitaʼ neʼets kin tʼajaʼ?

[Comentario]

«An yantom tsemláj axi waʼtsin ti kʼaʼál púlik pejextaláb [1914 ma ti 1918] axéʼ in tʼajaʼ abal yabáts kin tsuʼuwchik in jalbíl an ejataláb»

[Recuadro]

KA UJNAʼ KA TʼAJAʼ AN ALWAʼ TʼAJBILÁB

Ti biyál, an atiklábchik axi in tʼajálak i alwaʼ tʼajbiláb u exlábak jantʼiniʼ: axi yab u kweʼ, pútudh ani u kʼakʼnáb kʼal in alwaʼ tʼajbilábil. Xowéʼ, an atiklábchik yabáts in tʼajál jantʼoj alwaʼ in ujnaʼits kin tʼajaʼ in kwetém kulbétal, jantʼiniʼ tin uluw jun i historiadora a Gertrude Himmelfarb al an libro The De-Morali­zation of Society (La crisis moral de la sociedad): «An alwaʼ tʼajbiláb yab u jumbinál kʼal axi i ujnámak [...] ki tʼajaʼ tam tu tsakaméj, kom patal in éjtowal kin tákuy jawaʼ in léʼ kin tʼajaʼ tin éjatal».

Axéʼ xi historiadora in ulal abal an alwaʼ tʼajbiláb, «pel jawaʼ i bélal, jawaʼ i tsálpayal ani jawaʼ i újnam ki tʼajaʼ, jawaʼ i tákuyal ki tʼajaʼ, tam a kʼeʼatnál an atiklábchik. Patal jawaʼ an atiklábchik in tsuʼchal in jalbíl ju’tamitskʼij ka kʼwajiy». Kʼal an walkadhtaláb axi xowéʼ ta kʼicháj, an atiklábchik in tsálpayal abal in éjtowal kin tʼajaʼ jawats kin léʼnaʼ tin éjatal, ejtíl jantʼiniʼ tam u kʼalél tu tsʼaʼum. Ani tam ka watʼey nixéʼ, ¿juʼtáj u jilkʼonál an alwaʼ tʼajbiláb ani jawaʼ u exobchámej ma ti tsakamtal?

[An foto]

Jun i kʼijidhtaláb axi yab alwaʼ, xowéʼ ta kʼicháj a éjtowal ka elaʼ juʼtamitskʼij.