Banda Nki Ntangu Mambu Bebaka na Mbala Mosi Mutindu Yai?

NGE ke yindula nde banda nki ntangu mambu ya me tala bikalulu ya bantu yantikaka kubeba na mbala mosi mutindu yai? Keti yo yantikaka kubeba ntangu nge vandaka dezia na luzingu, to mbala ya nkaka ntangu bibuti na nge to mpi banduku na nge vandaka dezia na luzingu? Bantu ya nkaka ke tubaka nde mambu ya me tala bikalulu ya bantu yantikaka kibeni kubeba na mutindu yina yo me salamaka ntete ve tii pana ntangu Bitumba ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba yantikaka na 1914. Robert Wohl, ke longaka istware na banzo-nkanda ya nene. Yandi sonikaka mambu yai na mukanda Bantu Yina Zingaka na 1914 (na Kingelesi): “Bantu yina fwaka ve na bitumba yina bakisaka mbote nde na Augusti 1914, mambu sobaka ngolo kibeni mpi nde yo vandaka bonso nde nsi-ntoto mosi kumaka na nsuka mpi nde bantu kumaka kuzinga na nsi-ntoto ya nkaka.”

Norman Cantor, muntu mosi ya istware, ke tuba nde: “Na bisika yonso, bantu kumaka ti bikalulu ya mbi kibeni. Na Bitumba ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, bo fwaka bantu mingi kibeni bonso bambisi. Bamfumu ya politiki mpi bamfumu ya basoda (généraux) vandaka kubaka bantu yina bo vandaka kutwadisa to bayina vandaka na nsi na bo bonso bambisi. Bo vandaka kutinda bo kaka na bitumba ata bo vandaka kufwa bo mingi kuna. Yo yina, bantu kumaka diaka ve kuwilana mawa mpi bo kumaka kusadilana kibeni mambu na nku bonso bambisi. Bitumba yina ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba [1914-1918] fwisaka bantu mingi kibeni mpi yo manisaka mpenza valere ya luzingu ya bantu.”

Herbert George Wells, muntu mosi ya istware na Grande-Bretagne, monisaka na mukanda na yandi (Esquisse de l’histoire universelle) nde, “bantu sobaka kibeni mutindu na bo ya kutadila mambu ya mbote mpi mambu ya mbi” kaka banda ntangu bo yantikaka kukwikila na dilongi ya evolisio. Sambu na nki? Bantu ya nkaka kumaka kufwanisa bantu ti bambisi. Bo vandaka kutuba nde bantu kele bonso bambisi ata bo kele mayele mingi kuluta bambisi. George Wells, vandaka mpi muntu ya evolisio. Yandi sonikaka mambu yai na 1920: “Bantu ya nkaka kumaka kufwanisa bantu ti bambwa ya mfinda . . . , mpi bo kumaka kutuba nde yo kele mbi ve kana mbwa mosi ya nene ke niokula mpi ke nwanisa bambwa ya nkaka ya fioti.”

Ya kieleka, mutindu Norman Cantor tubaka yo, Bitumba ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba bebisaka kibeni mutindu bantu fwete tadila mambu ya mbote mpi mambu ya mbi. Yandi tubaka nde: “Bantu vandaka diaka ve kukipe mambu yina bantu ya nkaka vandaka kutuba na yina me tala politiki, mutindu ya kulwata mpi ya kutadila mambu ya kuvukisa nitu.” Bo kumaka kusala mambu mutindu bo me zola, sambu mabundu yo mosi ndimaka mpi dilongi ya evolisio mpi sambu yo vandaka kutinda bantu na bitumba. Frank Crozier, mfumu mosi ya basoda (général de brigade) na Grande-Bretagne, sonikaka nde: “Mabundu ya Bukristu vandaka kundima nde bantu kunwana bitumba mpi bo vandaka kutinda bantu na bitumba mpi beto vandaka na kiese mpila bo vandaka kupesa beto maboko.”

Bantu Buyaka Kusadila Bansiku ya Me Tala Mambu ya Mbote mpi ya Mbi

Na nima ya Bitumba ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, bantu kumaka kuzola kaka kusala mambu yina vandaka kupesa bo kiese mpi yo kumaka kima ya mfunu mingi kibeni sambu na bo. Yo yina, bo buyaka kusadila bansiku ya me tala mambu ya mbote mpi ya mbi. Diaka bo kumaka kusala konso kima yina bo me zola. Frederick Lewis Allen, muntu mosi ya istware, ke tuba nde: “Beto lenda tuba nde bamvula kumi yina landaka na nima ya Bitumba ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, vandaka Bamvula ya Bikalulu ya Mbi. . . . Bantu mingi buyaka kusadila bansiku yina bantu vandaka kusadila ntete na yina me tala mambu ya mbote mpi ya mbi mpi yo kumaka mpasi na kuzaba bansiku yina bantu fwete sadila.”

Bantu kumaka kibeni bansukami ya ngolo sambu mpasi ya mbongo kumaka mingi mpenza na bamvula 1930. Banda na 1939, bitumba ya nkaka ya ntoto mvimba yantikaka. Bantu mingi diaka fwaka na Bitumba yai ya Zole ya Ntoto ya Mvimba. Bansi mingi yantikaka kusala minduki ya ngolo mpenza mpi yo nataka diaka mpasi ya mbongo, bampasi ya nkaka mpi boma ya ngolo kibeni na ntoto ya mvimba. Ntangu bitumba yai manaka, bambanza mingi kibeni bebaka ngolo. Mu mbandu, babombi zole mpamba (bombes atomiques) bebisaka ngolo bambanza zole ya insi Japon! Bantu mingi kibeni fwaka na ba camp yina bo vandaka kuniokula bantu ngolo mpenza. Na kimvuka, bitumba yai salaka nde bantu kiteso ya 50 milio kufwa, beto lenda tanga babakala, bankento mpi bana.

Na Bitumba ya Zole ya Ntoto ya Mvimba, bantu vandaka kusala mambu mutindu bo me zola mpi bo vandaka kusala diaka ve mambu ya mbote mutindu bantu vandaka kusala yo na ntwala. Mukanda Zola, Kuvukisa Nitu mpi Bitumba—Mutindu Bantu Ke Soba Bansiku ya Mbote, 1939-1945 (na Kingelesi) ke tuba nde: “Na bamvula yai, bantu vandaka kuvukisa nitu mutindu bo me zola. Na bisika yina bantu vandaka kunwana bitumba, bo vandaka kuzola ve nde muntu mosi kusonga bo mambu ya bo fwete sala. Yo yina bo vandaka kuzola mpi ve nde muntu mosi kusonga bo mambu ya bo fwete sala yo vanda na banzo to na mabuta na bo. . . . Bitumba yina pusaka bantu na kukuma kutuba nde luzingu kele nkufi mpi mfunu ve. Yo yina, ntangu bitumba manaka, bo kumaka kutadila dibuta mpi makwela mutindu yina, disongidila bonso kima mosi ya fwete zinga ntangu fioti.”

Bantu lendaka kufwa na konso ntangu yina, yo yina bo vandaka kaka na mfunu nde muntu mosi kuzola bo sambu na kuvukisa nitu ti bo ata sambu na ntangu fioti kaka. Nkento mosi na Grande-Bretagne ke tendula sambu na nki bantu kumaka kuvukisa nitu mutindu bo me zola na bamvula yina. Yandi tubaka nde: “Beto vandaka kibeni ve bandumba, kansi bitumba salaka nde mambu kusalama mutindu yina.” Soda mosi ya Amerika tubaka nde: “Bantu mingi vandaka kuyindula nde beto vandaka bandumba, kansi beto vandaka kaka baleke mpi konso kilumbu beto vandaka na kigonsa ya kufwa.”

Bantu mingi yina gulukaka na bitumba yina, ke niokwamaka na mabanza sambu na mambu ya boma yina bo monaka na bitumba yina. Tii bubu yai, bantu ya nkaka, yo vanda bayina vandaka bana na ntangu yina, ke niokwamaka mingi na mabanza ntangu bo ke yindulaka mambu ya salamaka na ntangu yina. Bantu mingi vandaka diaka ve kukwikila na Nzambi mpi bo buyaka nkutu kusadila bansiku ya me tala mambu ya mbote mpi mambu ya mbi. Bo vandaka diaka ve kuzitisa konso muntu yina lendaka kutudila bo bansiku na yina me tala mambu ya mbote mpi ya mbi. Yo yina, bo kumaka kumona nde bo fwete landila kibeni ve bansiku yai.

Bansiku ya Mpa Yina Bantu Basisaka

Na nima ya Bitumba ya Zole ya Ntoto ya Mvimba, bo basisaka mikanda mingi yina vandaka kutubila mambu ya kuvukisa nitu. Mu mbandu, mukanda ya Kinsey yina vandaka ti balutiti kuluta 800 mpi yina bo sonikaka na nima ya kusala bansosa na États-Unis na 1948. Banda pana, bantu kumaka kutubila kukonda nsoni mambu ya kuvukisa, kima yina bo vandaka ntete kuwa nsoni na kutubila na meso ya bantu. Ata bo yikaka mambu mingi ya nkaka na bansangu yina vandaka kutubila kuvukisa nitu babakala ti babakala to bankento ti bankento mpi mitindu ya nkaka ya mbi ya kuvukisa nitu, bansosa yina monisaka nde bantu kumaka kutadila kuvukisa nitu na mutindu ya nkaka kibeni na nima ya bitumba yina.

Sambu na mwa ntangu, bantu sosaka kumonisa bonso nde bo vandaka kuzola mambu ya mbote mpi kuzola diaka ve ata fioti mambu ya mbi. Mu mbandu, bamfumu pesaka bansiku ya kutulaka diaka ve konso kima ya nsoni to ya mbi na baradio, na bafilme mpi na batelevizio. Kansi yo vandaka kaka sambu na mwa ntangu. William Bennett, yina vandaka ntete ministre na États-Unis (ex-ministre américain de l’Éducation) tubaka nde: “Na bamvula 1960, Amerika sobaka nswalu mpenza mutindu na yo ya kutadila mambu ya mbote mpi mambu ya mbi.” Diaka, bansi ya nkaka mpi kumaka kusala mambu ya mutindu mosi. Kansi sambu na nki mambu ya mutindu yai kumaka diaka kusalama mingi na bamvula 1960?

Na bamvula yina, bankento kumaka ti kimpwanza mingi mpi bantu kumaka kutadila kuvukisa nitu na mutindu ya nkaka kibeni. Diaka minganga salaka bankisi yina ke sadisaka bankento na kubaka ve mavumu (pilules contraceptives). Mutindu bantu zabaka nde bo lenda vukisa nitu kukonda nde nkento kubaka divumu, yo salaka nde “bantu mingi yina kwelaka ve” kuvanda diaka ve ti boma ya “kuvukisa nitu mutindu bo me zola.”

Kaka na bamvula yina, baradio, bazulunalu, bafilme mpi batelevizio kumaka kutula mpi kusonga bima ya mbi yina bo vandaka ntete ve kusonga na bamvula yina lutaka. Yo yina, Zbigniew Brzezinski, yina vandaka mfumu mosi na Amerika (ancien chef du Conseil national de sécurité américain) tubaka mambu yai kukonda kudia munoko: “Baprograme yai ke monisa nde kusosa kaka kusala kima mosi ya ke pesa nge kiese kele kima ya kuluta mfunu mpi nde yo kele mbi ve na kusala mubulu mpi na kuvukisa nitu ti bantu mingi.”

Na bamvu 1970, bo basisaka babande mingi kibeni ya bavideo. Banda pana, bantu yonso lendaka kutala na banzo na bo bafilme ya ke monisa mutindu bantu ke vukisa nitu, bafilme yina bantu vandaka kubuya kukwenda kutala na bisika yina bantu mingi vandaka kutala yo (cinéma). Sesepi yai, kubasika ya Internet me salaka nde pornografi kukuma na bisika yonso na ntoto. Konso muntu ya kele ti ordinatere lenda tala pornografi ata ya nzanzi kibeni.

Pornografi me nataka mambu ya mbi mpi ya ke pesa boma bubu yai. Muntu mosi ya ke kengilaka boloko me katuka kutuba mambu yai ntama ve: “Bamvula kumi me luta, ntangu bo vandaka kunata baleke awa na boloko, mono vandaka kusolula ti bo mambu yina kele mbote mpi mambu yina kele mbi. Kansi baleke yina bo ke nataka bubu yai na boloko ke zabaka ve ata fioti mutindu ya kuswaswanisa mambu ya mbote mpi mambu ya mbi.”

Na Wapi Beto Fwete Sosa Lutwadisu?

Mabundu ya nsi-ntoto yai lenda sadisa beto ve na kuswaswanisa mambu ya mbote ti mambu ya mbi, sambu yo ke sadilaka ve bansiku ya Nzambi mutindu Yezu mpi balongoki na yandi ya ntete vandaka kusala yo, mpi sambu yo ke kudikotisaka na mambu ya nsi-ntoto yai ya mbi. Nsoniki mosi tubaka nde: “Na bitumba yonso yina bantu nwanaka, bo yonso vandaka kutuba kaka nde Nzambi kele ti bo.” Mwa bamvula me luta, mfumu ya dibundu mosi na mbanza New York tubaka nde: “Eglize kele organizasio mosi mpamba na ntoto yina konso muntu lenda kota kukonda mpasi, sambu yo ke vandaka ve ti bansiku mingi ya ngolo-ngolo bonso mambu yina bo ke lombaka muntu na kuzitisa na ntwala nde yandi mata na bisi.”

Ya kieleka mutindu bikalulu ya bantu me bebaka na mbala mosi mutindu yai, yo ke lomba kusala kima mosi nswalu sambu na kuyidika mambu. Kansi yo ke lomba kusala nki? Inki yo ke lomba kuyidika? Nani ta yidika yo mpi nki mutindu yandi ta sala yo?

[Bangogo sambu na kubenda dikebi]

“Bitumba ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba [1914-1918] yina fwisaka bantu mingi kibeni, manisaka mpenza valere ya luzingu ya bantu.”

[Lupangu]

BIKALULU YA MBOTE TO MINSIKU?

Ntete bikalulu ya mbote vandaka kuzabana mbote. Muntu fwete vanda masonga, yandi fwete sobaka-sobaka ve, yandi fwete vanda ti bangindu ya bunkete mpi kusala nde bantu kuzitisa yandi. Kana muntu kele ve mutindu yai, pana yandi kele mutindu ya nkaka. Sesepi ngogo “minsiku” me bakaka kisika ya bangogo “bikalulu ya mbote.” Kansi kana betu kuma awa, kima mosi ke kwendila ve mutindu Gertrude Himmelfarb, muntu mosi ya istware ke monisa yo na mukanda mosi (La démoralisation de la société [yo kele na Kingelesi]). Yandi ke tuba nde: “Mambu ya beto lenda tuba sambu na minsiku, beto lenda tuba yo ve sambu na bikalulu ya mbote, . . . nde konso muntu kele ti nswa ya kuvanda ti ya yandi mosi.”

Nkento yai ke tuba nde minsiku “lenda vanda mambu yina muntu ke kwikila, bangindu, mutindu ya kuyidika mambu, mutindu muntu ke kudiwa, bikalulu, mambu yina bantu me wakana, mambu yina muntu ke zolaka, bangindu sambu na bantu ya nkaka, yo vanda nkutu mutindu ya kulwata. Na bunkufi, mambu yonso yina muntu ke zolaka, yina kimvuka mosi buna ke zolaka, na ntangu mosi buna mpi sambu na kikuma mosi buna.” Bubu yai mutindu bantu ke salaka mambu mpila bo me zola, bo ke yindulaka nde bo kele ti nswa ya kupona bo mosi minsiku na bo kaka mutindu muntu ke ponaka bima ya kudia na zandu sambu na kukwenda kutula yo na nzo. Na mambu ya mutindu yai, inki ta vanda kisika ya bikalulu ya mbote?

[Kifwanisu]

Bansaka ya mbi me kuma kibeni na munoko ya nzo