Кʹәнге Нормед Нав Намусийе Дәстпебу Хьраб Бьн?

ТʹӘХМИНА ԝә нормед нав-намусийе чь чах дәстпебу хьраб бьн? Ԝәʹде ԝәда йан ԝәʹде кал-бавед ԝәда? Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Йәке, кӧ сала 1914-да дәстпебу, әв һәбу дәстпека хьраббуна нормед нав-намусийе. Професор Роберт Ԝол кʹьтеба хԝәда ӧса ньвисийә: «Мәрьвед кӧ әв шәрʹ дитьнә баԝәр ьн, ԝәки сала 1914, мәһа Тʹәбахеда дьнйак чу у дьнйакә дьн һат» («The Generation of 1914»).

Тʹәрихзан Норман Кантор дьбежә: «Нормед нав-намусийе кӧ ӧса жи ньмьз бун, лаптә әʹрде хьстьн. Һәрге политик у сәрәскәр сәр бь милйона бьнәлийед хԝә дьньһерʹин ча сәр һʹәйԝанед бона сәржекьрьне, ида кʹижан нормед религийайе у нав-намусийе дькарьбун мәрьва бьдьнә сәкьнандьне жь ԝе йәке кӧ һьндава һәвда мина тәрәԝьла нибьн? . . . Әв хунрʹетьн кӧ ԝәʹде Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Йәке [1914-1918] ԛәԝьми, ԛимәта әʹмьре мәрьва лаптә ӧнда кьр».

Тʹәрихзанәки Инглиз Гәрберт Уелс, кʹьтебәкә хԝәда дьдә кʹьфше, ԝәки паши ԝе йәке ча теорийа еволусийайе һатә ԛәбулкьрьне, «хьраббуна нормед нав-намусийе дәстпебу» («The Outline of History»). Ле гәло чьма әв йәк ԛәԝьми? Еволусийониста дьготьн, ԝәки мәрьв һʹәйԝан ьн, ле щурʹе лапи бьльнд. Уелс, кʹижан кӧ хԝәха еволусийонист бу, сала 1920-да ньвиси: «Ԝана ԛәбул кьр, ԝәки мәрьв жи мина кучʹькед нечʹирванейә Һьндьстане һʹәйԝан ьн, кӧ бь кʹом дьжин . . . , ԝана тʹьре ԝәки пʹәрʹанийа мәрьвада жи кучʹькед мәзьн гәрәке ӧса бькьн, кӧ йед дьн ԝана бьтьрсьн у тʹәсмили ԝан бьн».

Чаԝа кӧ Норман Кантор да кʹьфше, Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Йәке нормед мәрьвайә нав-намусийе бь тʹәмами хьраб кьр. Әԝ дьбежә: «Ньһерʹандьна кал-бавед мә дәрһәԛа политикайе, кʹьнщхԝәкьрьне у нав-намусийе, кʹәтә бьн шьке». Дера бь дӧрʹути һинкьрьнед Иса данә алики у теорийа еволусийайе ԛәбул кьрьн, сәва кӧ мәрьва бәрбь шәрʹ һелан кьн. У жь бо ԝе йәке нормед нав-намусийе һʹәрʹьмин. Генерале Бригада Британйайе, Френк Крожер, ньвисийә: «Деред Мәсиһити гәләк баш заньн ча нав мәрьвада хԝәстьна хунрʹетьне пешда биньн, у гава лазьм бу мә әԝана дьданә хәбате».

Нормед Нав-Намусийе Беԛимәт Бунә

Дәһ сал паши Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Йәке мәрьва нормед нав-намусийе у ԛимәтед бәре авитьнә алики у изьн данә хԝә кӧ һәр тьшти бькьн. Тʹәрихзан Фредерик Луис Аллен, ньвисийә: «Әм аза дькарьн бежьн, ԝәки дәһ салед паши шәрʹ әʹйан бун ча Салед Бемәʹрифәтийе. . . . Тʹәви ԛәйдед кәвьн ԛимәтед бәре жи бәтавәбун, кʹижан кӧ нет дьданә жийине, у ида һеса нибу ԛимәтед тʹәзә дәстхьн».

Салед 1930-да жь бо кризисе гәләк мәрьв кʹәсиб бун, ләма жи Депресийа Мәзьн дәстпебу, жь бо чь жи мәрьв хԝәгьрти бун. Ле хьлазийа ԝан сала инсанәт кʹәтә нава шәрʹәки мәзьн, кʹижани кӧ һәр тьшт дьһа хьраб кьр, демәк Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Дӧда. Ԝәлата дәстпекьрьн чʹәкед мәзьн чекьн, әве йәке мәрьв жь Депресийа Мәзьн дәрхьстьн, демәк жь кризисе, ле кьрә нава тьрсе у кӧл-дәрда. Хьлазийа шәрʹ бь сәда шәһәр ԝеранкьри бун. Жапонйайеда пе дӧ бомба дӧ шәһәр бәл-бәлайи бун. Бомбәке тʹера шәһәрәки кьр кӧ ԝеран кә! Бь милйона мәрьв жи гьртигәһада һатьнә чәрчьрандьне у мьрьн. Ԝи шәрʹида бь тʹәмами ԝәкә 50 милйон мәрьв мьрьн, нав ԝанда ча мер ӧса жи жьн у зарʹ бун.

Ԝәʹде Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Дӧда, дәрәщед чәтьн у хофда мәрьва дәрһәԛа нормед нав-намусийе, мәʹрифәтийе у ԛәдьр бир кьрьн у нормед намусийейә шәхси пешда анин. Кʹьтебәкеда ӧса дьһатә готьне: «Нав-намуси ԝәʹде шәрʹ те бежи һатә биркьрьне у бенамуси жь дәшта шәрʹ ча тʹалан һатә малед мәрьва. . . . Жь бо шәрʹ дәрәщед хоф у нәрʹьһʹәти пешда һатьн, чь жи бу мәʹни кӧ ԛимәте нав-намусийе кʹәт у ԛимәте әʹмьр жи ӧнда бу» («Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-1945»).

Жь бо ԝе йәке кӧ тьрса мьрьне тʹьме сәр мәрьва бу, ԝана рʹьһʹәтийа емосийали дьгәрʹийан һәма сәр ԝәʹдәки кьн жи. Кʹӧлфәтәкә жь Британйайе, сәва кӧ бенамусийе рʹаст һʹәсаб кә, ӧса гот: «Бь рʹасти әм мәрьвнә бенамус нибун, шәрʹ дьчу ләма жи ӧса бу». Әскәрәки Америкайе ӧса гот: «Гәләк дькарьн бежьн, ԝәки әм бенамус бун, ле нә әм щаһьл бун у һәр дәԛәке әм дькарьбун бьмьрана».

Мәрьвед кӧ шәрʹ дитьнә тʹӧ щар бир накьн тьрс у чәтьнайед жь бо шәрʹ, дьле ԝанда бьрина кʹур дьминә. Һʹәта рʹожа иро жи һәла һе әԝед кӧ ԝәʹде шәрʹ зарʹ бунә, дьчәрчьрьн жь бо ԝан биранина у дьтьрсьн ԝәки әԝ йәк ԝе диса бьԛәԝьмә. Гәләк жь ԝана баԝәри у ԛимәтед хԝәйә намусийе ӧнда кьрьнә. Бона мәрьва ида тʹӧ кәс ӧса хԝәйиԛәдьр нибу, ԝәки ԛануна ԝанрʹа дайнә у ԛимәтед нав-намусийе ԝанрʹа кʹьфш кә. Ида нормед ԛәнщийе у хьрабийе дәрәщава һатьбун гьредане.

Нормед Рʹабун-Рʹуньштьнейә Тʹәзә

Паши Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Дӧда мәрьва дәстпекьрьн дәрһәԛа сексе әʹдәбйәта нәшьр кьн у бәла кьн. Жь ԝан әʹдәбйәта йәк Һʹәсабе Кинси бу, кʹижан кӧ салед 1940-да Дәԝләтед Йәкбуйида һатә нәшьркьрьне у зедәтьри 800 рʹупʹела бу. Паши ве әʹдәбйәте мәрьва дәстпекьрьн бь азайи дәрһәԛа сексе хәбәр дьн, чь кӧ бәре шәрм бу. Рʹаст ә ԝәʹдә шунда әʹйан бу, ԝәки һʹәсабед дәрһәԛа һомосексуала у мәрьвед кӧ һәләԛәтийа сексуалийә нәтʹәбийәти ԛәбул дькьн, ве әʹдәбйәтеда зедәкьри бун, ле теда һатьбу кʹьфшкьрьне ԝәки паши шәрʹ нормед нав-намусийе дьһа хьраб бунә.

Һьнә ԝәʹдә мәрьва хԝә ӧса дьданә кʹьфше, йан чь әԝана хԝә ль нормед нав-намусийе дьгьрьн. Мәсәлә, контрол дькьрьн, ԝәки бәрнамед телевизийонеда, радиойеда у синәмада тьштед бенамуси нишан нәкьн. Ле әве йәке дьреж нәкʹьшанд. Министре Һинбунейә бәре йе Дәԝләтед Йәкбуйи ӧса гот: «Незики салед 1960 култура мәрьвед Америкайе ньшкева дәстпебу бькʹәвә». Әв йәк һʹӧкӧм бу сәр гәләк ԝәлатед дьн жи. Гәло чьма салед 1960-да нормед нав-намусийе ӧса зу дәстпекьрьн ньмьз бьн?

Ве дәсалийеда жьна бона мафед хԝә шәрʹ дькьрьн у револусийа сексуали жи кӧ ԝан чаха ԛәԝьми, нормед нав-намусийейә тʹәзә пешда анин. Ӧса жи дәрманед ӧса һатьнә чекьрьне, ԝәки жьн һʹәмлә дәрнәйен. Ԝи чахи гава тьрса һʹәмләбуне сәр мәрьва ида тʹӧнә бу «һʹьзкьрьна аза» у «һәләԛәтийа сексуалийә бей борщдари» дьһа бәла бу.

Ԝи ԝәʹдәйи ида синәмада у бәрнамед телевизийонеда жи нормед нав-намусийе дьһатьнә тʹәрʹьбандьне. Ԝәʹдә шунда сәроке Бехофийа Мьләтийейә Дәԝләтед Йәкбуйи, Збигнев Бьрзежинскйи, дәрһәԛа ԛимәте нормед нав-намусийе, кӧ бәрнамед телевизийонеда нишан дькьрьн, ӧса гот: «Әԝана пеканина хԝәстьнед хԝә дьдьн щийе пешьн, зорбәти у берʹәʹмтийе жи дьдьнә кʹьфше ча тьштәки нормал, у мәрьва бәрбь бенамусийе һелан дькьн».

Незики сала 1970 ида малед гәләкада видеомагнитофон һәбун. Мәрьва ида дькарьбун малед хԝәда дьзива тьштед бенамуси бьньһерʹийана, чь кӧ ԝе бәр чʹәʹве һʹәмушка кинотеатрада нәньһерʹийана. Ле һьнә ԝәʹдә шунда, чахе интернет бәла бу, һәр ԛӧлчʹәки дьнйайеда мәрьва дькарьбун пе компӧтәре порнографийа лапә мьрʹдарʹ бьдитана.

Әве йәке ахьрикә хьраб ани. Нобәдарәки кәла Дәԝләтед Йәкбуйи ӧса дьбежә: «Дәһ сал пешда чахе зарʹ данинә ԝьра, мьн дькарьбу тʹәви ԝан дәрһәԛа ԛәнщи у хьрабийе хәбәр да, ле ньһа зарʹ нә жи фәʹм дькьн әз дәрһәԛа чь хәбәр дьдьм».

Кʹидәре Дькарьн Рʹебәрийе Бьвиньн?

Әм нькарьн жь деред ве дьнйайе рʹебәрийа дәрһәԛа нав-намусийе бьстиньн. Хьзмәткʹаред дере дәԝса кӧ мина Иса у шагьртед ԝи принсипед нав-намусийе пешда бьвьн, бунә пʹарәкә ве дьнйа бенамус. Ньвискʹарәки пьрсәкә ӧса дайә: «Ԝәʹде шәрʹ кʹижан али набежә кӧ Хԝәде алийе ԝан ә?» Чәнд сал пешда кʹәшишәки жь Нийу Йорке дәрһәԛа пеканина нормед Хԝәде ӧса гот: «Дер ԝи алида тʹәшкиләтәкә тʹәк ә дьнйайеда, кӧ дәʹԝакьрьнед ԝе бини сери дьһа һеса йә, нә кӧ бькʹәви отобусе».

Те кʹьфше, ԝәки гӧһастьнед мәзьн лазьм ә бенә кьрьне сәва кӧ тʹәрʹьбандьна нормед нав-намусийе бьдьнә сәкьнандьне. Ле чь гәрәке бьгӧһезьн? Кʹи дькарә ԝан гӧһастьна бькә у ча?

[Ньвисар]

«Әв хунрʹетьн кӧ ԝәʹде Шәрʹе Һʹәмдьнйайейә Йәке [1914-1918] ԛәԝьми, ԛимәта әʹмьре мәрьва лаптә ӧнда кьр»

[Чаргошә]

НАВ-НАМУСИ ҺЬМБӘРИ ԚИМӘТЕД ШӘХСИ

Бәре мәрьварʹа зәлал фәʹмдари бу кӧ чь те һʹәсабе нав-намус бьн. Демәк мәрьв гәрәке дьлован, һʹәлал, тʹәрбәт у тʹәмьз бә. Ле ньһа «ԛимәтед шәхси» кʹәтьнә дәԝса «нав-намусийе». Чаԝа тʹәрихзан Гертруда Һимелфарб дьдә кʹьфше, әва проблемәкә мәзьн ә. Әԝе кʹьтебәкә хԝәда ӧса ньвисийә: «Әм дькарьн бежьн чь дькʹәвә нава нав-намусийе, ле әм нькарьн бежьн чь дькʹәвә нава ԛимәтед шәхси . . . чьмки изьна һәр кәси һәйә хԝәха сафи кә чь бона ԝи ԛимәт ә» («The De-Moralization of Society»).

Гертруда кʹьфш дькә, ԝәки ԛимәтед шәхси әԝ ьн, «чь кӧ мәрьвәк йан кʹома мәрьва фьлан ԝәʹдәйида жь бо мәʹники һʹәсаб дькә ча тьштәки фәрз, мәсәлә ньһерʹандьн, баԝәри, һәст, әʹйд, ԛәйд, хәйсәт у хԝәстәкед бәдәне». Инсанәта рʹожа иройин дьфькьрә, ԝәки изьна һәр кәси һәйә кӧ хԝәха ԛимәтед шәхси бьжберә чаԝа кӧ дькʹанеда пʹьнщарʹе дьжберә. Һәрге әв йәк рʹаст ә, гәло ида хԝәгьртьн у нав-намусийа рʹаст ӧнда бу?

[Шькьл]

Ԝәʹдәдәрбазкьрьнед бь щурʹе бенамуси дьһа бәла дьбьн