Byubilo bya Bantu Byatamine Bingi

ÑANYI mwaka byubilo byatama po byatendekele kutaminako? Mu ano moba o tujimo nyi, inyi byatendekele kala kene? Bantu bamo bamba’mba byubilo byatama byatendekele kutaminako bingi mu mwaka wa 1914, kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse. Polofesa wa mpito aye Robert Wohl wanembela mu buku wanji wa kuba’mba The Generation of 1914 amba: “Bantu bajingako kimye kya nkondo itanshi bakankelwe kukwatakanya kuba’mba byubilo byatama byatendekele kutaminako mu August mu 1914.”

Shayuka wa bya mpito aye Norman Cantor waambile’mba: “Byubilo bya bantu mu ntanda byayilenga na kutaminakotu na mambo a kuba’mba bamulwila ntanda ne bashilikale balaminenga bantu nobe banyama mu kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse. Kino kyalengejile bantangi ba bupopweshi kubula kufunjisha bantu babo byubilo byawama. . . . Kuvula kwa bantu bo baipayile mu Nkondo Itanshi yajingako mu [1914 kufuka mu 1918] kwalengejile bantu bavula kuleka kunemeka bumi bwa bakwabo.

Muzungu aye H. G. Wells wanembele mu buku wanji waamba pa mpito amba: “Kwitabila kuba’mba bantu bafumine ku banyama kwalengela bantu kwikala na byubilo byatama.” (The Outline of History) Mambo ka? Mambo bantu bamo bamba kuba’mba muntu ke nyama umo uji na byubilo byabulapo banyama bakwabo. Ba H Wells baitabijile mu lufunjisho lwa kuba’mba bantu bafumine ku banyama banembele mu mwaka wa 1920 amba: “Muntu ke nyama wabulele ujitu pamo nobe bakabwa ba mu India benda mutema. . . . Bamo bamba’mba bakabwa bafwainwa kwikala bakatampe kabiji baji bingi na bulume.”

Cantor waambile’mba Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse yalengejile bantu kuleka kwikala na byubilo byabo byawama ne kutendeka kuba bintu byatama. Walumbulwile kuba’mba: “Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse byo yapwile, bantu bapimpwile byubilo byabo, nabiji bapimpwile jishinda jo basajilangamo bamulwila ntanda. Kabiji bantu balekele kuvwala bulongo kabiji byubilo bya bulalelale byavujile bingi.” Machechi atendekele kufunjisha bantu bintu bya bubela nabiji lufunjisho lwa kuba’mba bantu bafumine ku banyama kabiji batundaikanga ne byalo kulwa nkondo. Kino kyalengela bantu kwikala na byubilo byatama. Mukulumpe wa bashilikale wikala ku Britan aye Frank Crozier wanembele’mba: “Bantangi ba bupopweshi bo bene batundaika byubilo bya bukapondo ne kwipayañana kabiji kyo kilengela ne atweba kuba bino byubilo byatama.”

Bantu Balekele Kwikala na Byubilo Byawama

Byo papichile myaka icheche kufuma pamwekejile Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, bantu basankijilepo byubilo byabo byawama ne kutendeka kuba bintu byatama. Frederick Lewis Allen wafunda bya mpito waambile’mba: “Myaka jikumi yalondejilepo kufuma pamwekejile Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, bantu baikele na byubilo byatama. . . . Bantu batekendekele kumona bintu byatama kuba’mba byawama. Na mambo a kino kechi kyapeelele kuba’mba bantu bekale na byubilo byawama ne.

Kutendeka mu October 1929 busulu bwabwelele bingi panshi. Kino kyalengejile bantu kuyanda bingi. Byo papichile myaka jikumi Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse yatendekele. Bantu bafwile mu ino nkondo bavujile bingi kukila bafwile mu Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse. Palutwe kacheche, bantu batendekele kulenga bilwilo bya nkondo byashinta bya kwibazhikijila. Nangwa byonkabyo, abino bintu bibaletejiletu buyanji ne bijikila kupusanako na byo balangulukilenga abo bene. Mu ino nkondo baonawine mizhi yavula bingi. Mu Japan baonawinemo mizhi ibiji kwingijisha atomiki bomba. Kabiji bavula bafwijile mu ma kampu a lumanamo. Bantu bonse bafwile mu ino nkondo bajinga 50 milyoni kabiji pa bano bantu bafwile pajinga baana, banalume ne banabakazhi.

Mu kimye kya Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse, bantu bavula balekele kuba bintu byawama kwesakana na mwayijile bisho byabo ne kutendeka kuba bintu byabula kufwainwa. Buku umo waambile’mba: “Mu kimye kya nkondo bantu balekele kuchina bulalelale. Bashilikale baubilenga bulalelale na muntu yense ye bataana. . . . Ino nkondo yalengejile bantu kubula kunemeka bumi bwa bakwabo ne kuleka kuba bintu byawama kabiji kino kibalengejile kwipayangatu muntu yense ye bataana.”​—Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45.

Kumona bantu bavula byo bafwilenga mu kino kimye kya nkondo, kwalengejile bantu kukebanga kwisampa bulunda na bakwabo nangwatu bwa pa ka kimye kacheche. Muka kusongolwa umo mwina Britan byo alumbulwilenga pa bulalelale bwaubilenga bantu mu kimye kya nkondo, waambile’mba: “Byo twaubilenga kechi byatamine ne, bino twi byubijilenga na mambo a nkondo.” Mushilikale umo mwina America waswile kuba’mba: “Byubilo byo twajinga nabyo pa kyokya kimye bantu bebimonanga amba byatama. Pano bino, twaubanga bino na mambo a kuba’mba twajinga banyike kabiji twalangulukilenga’mba kampe kesha twakosha kufwa.

Bantu bavula bapulukile mu ino nkondo bashajile na lubazhibazhi na mambo a makatazho o bapichilengamo. Ne luno bantu batainweko ku yoya nkondo kuvwangakotu ne bakijinga banyike pa kyokya kimye bakishala na lubazhibazhi na mambo a bintu byo bapichilemo. Bantu bavula bamwenenga’mba bebalengulula bingi. Kino kibalengejile kubula kuba bintu byawama. Balengulwile bonse bajinga na luusa lwa kubikako mizhilo ya kuyuka kyawama ne kyatama. Kino kyalengejile bantu kumonanga bintu byonsetu amba byawama.

Byubilo bya Bantu Byapimpwilwe

Nkondo ya Bubiji byo yapwile babikileko mizhilo yaambilenga pa bya kwilaala. Sawakya umo walupukile mu United States ke yewa walumpwile Kinsey mu 1940 wajinga na mapa 800. Na mambo a iwe sawakya, kyalengejile bantu bavula kukasuluka kwisamba pa bya kwilaala kukila byo kyajinga kala. Nangwa kya kuba bintu byo baambilengapo mu uno sawakya byaambilenga pa kwilaala kwa banabalume mulwabo ne banabakazhi nabo kwilaala mulwabo ne kwilaala kukwabo kwabula kufwainwa. Abino byubilo byatama byatwajijile na kutaminakotu nangwatu nkondo byo yapwile.

Byo bamwene’mba byubilo bya bantu bibena kutaminakotu, bebikileko bingi kukwasha bantu kwikala na byubilo byawama. Pa waileshi kechi bakebelenga kwamba pa bintu bitundaika byubilo bya bulalelale ne. Kabiji pa televizhonyi nangwa mu mafilimu kechi babikangamo bipikichala byalengelanga bantu kwikala na kilaka kya kwilaala ne. Kuba bino kechi kwatwajijile ne. William Bennett wajinga kiloolo wa kipamo kitala pa lufunjisho mu America waambile’mba: “Mu America mu ma 1960, byubilo bya bulalelale byavujile bingi.” Abino byubilo bya bulalelale bantu batendekele ne kwibyuba mu byalo bikwabo byavula. Mambo ka bino byubilo bya bulalelale o byavujile bibye mu ma 1960?

Mu 1960 kwalengelwe kabungwe ka banabakazhi ne mizhilo ikwabo yaambilenga pa byubilo bya kwilaala. Kabiji batendekele ne kulenga muchi wa kwimikako lusemo. Byo balengele uno muchi wa kwimikako lusemo, kyalengejile bantu kutendeka kuba bulalelale saka bakasuluka kwa kubula kwakamwa’mba basakwimita nangwa kwakamwa na jishinda jo basakukomesheshamo mwana.

Mu yonkaya myaka balenga mafilimu batendekele kubikamo jikwabo bintu bitundaika byubilo bya kwilaala. Pa ma waileshi napo batendekele kwambapo pa bintu bitundaika byubilo bya kwilaala kabiji pa ma TV napo batendekele kutambishapo bipikichala bitundaika byubilo bya kwilaala. Palutwe kacheche, Zbigniew Brzezinski wajinga mukulumpe mu National Security Council mu America waambilepo pa bino byubilo byatama byo batambishanga pa TV amba: “Bantu babena kuba bikebakeba michima yabo nabiji bukapondo, bulalelale ne kukanama na mambo a kwibitamba pa TV.”

Mu ma 1970 bantu bavula batendekele kupota biñambañamba nabiji VCR. Na mambo a kuba’mba bantu bajinga na bino biñambañamba batendekele kutamba byubilo bya bulalelale mu mazubo abo byo bafwainwe kubula kutamba pa luntunanwa. Luno na mambo a Intaneti bantu bavula mwaya ntanda babena kutamba pa mafoni ne pa makompyuta bipikichala bya mulekese bilengela muntu kwikala na kilaka kya kwilaala.

Bintu bifuma mu kutamba bipikichala bya mulekese, bilengela bantu bavula kubokamatu. Muota umo wa ku America waambile’mba: “Myaka jikumi yapitapo, nafunjishanga banyike kuyuka bintu byawama ne byatama inge bebaleta mu kaleya. Pano bino, banyike bo baleta mu kaleya ano moba kechi bomvwa inge ubena kwibalumbulwila pa bintu byawama ne byatama ne.”

Ñanyi Wakonsha Kwitukwasha?

Machechi mwaya ntanda kechi afunjisha bantu kuleka kuba bintu byatama ne. Kechi balondela mafunde a mu Baibolo byonka byalondelanga Yesu ne bena Kilishitu batanshi ne. Pakuba machechi abena kwivwanga mu byubilo byatama bya ino ntanda. Nembi umo waipwizhe’mba: “Nanchi kujipo nkondo yo balwa kwa kubula kwamba’mba Lesa uji ku lubaji lwetu nyi?” Pa kwamba pa kukookela mizhilo ya Lesa yaamba pa byubilo byawama, ntangi umo wa bupopweshi wa mu New York City waambile’mba: “Machechi o alengela kuba’mba bantu babulenga kulondela mizhilo ya Lesa yaamba pa byubilo byawama.”

Byubilo byatama bibena kumweka pano pa ntanda bibena kumweshatu patoka kuba’mba pabena kukebewa lupimpu. Ñanyi lupimpu? Kabiji ñanyi ukafumyapo bino byubilo byatama?

[Mabulañano]

“Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse yajingako mu [1914 kufika mu 1918] yalengejile bantu kubula kunemeka bumi bwa bakwabo”

[Kipikichila]

Bya kisangajimbwe byatama byavula bingi mu ano moba