Ntangwa Yavila Mvimba e Fu ya Nkal’ambote

MUNA ngindu zaku, nkia ntangwa obenze yayantika vila e fu ya nkal’ambote? Nga mu lumbu yaku? Nga mu lumbu ya yitu yaku yovo akundi ana bena vo se ambuta? Akaka bevovanga vo e fu ya nkal’ambote yavila emvimba muna kolo kia Vit’anzole ya Nz’amvimba muna mvu wa 1914. Muna nkand’andi The Generation of 1914 (Mbandu ya Mvu wa 1914), Robert Wohl wa nlongi a lusansu wasoneka vo: “Awana bavuluka muna vita, ke bavilakana diaka ko vo e nza yayina yafokoka, e nza yankaka yayantika muna ngonde a Agositu ya mvu wa 1914.”

Norman Cantor wa nzingudi a lusansu wavova vo: “Muna fulu yawonso, e fu ya nkal’ambote muna kintwadi kia wantu yafwasaka yo sunda oyiva. Wau vo ayadi ye mfumu za makesa babadikilanga wantu ana bakala muna wisa kiau nze bulu yanatwanga kuna vondelo, nkia nsiku mia mabundu yovo mia nkal’ambote milenda kakidila wantu mu vanga e mbi kwa muntu yo nkwandi nze bulu ya mfuta? . . . E ndong’a wantu bavondwa muna Vit’antete ya Nz’amvimba, [1914-18] yasonga vo e mioyo mia wantu ke miakala diaka mfunu ko.”

Muna nkand’andi História Universal, Wells wa nzingudi a lusansu wavova vo vava wantu bayantika kwikila muna longi dia lunungunuku, e fu ya nkal’ambote yayantika safulwa. Ekuma? Akaka bavovanga vo muntu kuna lubantiku i bulu kiasunda ngangu muna bulu yawonso. Wau vo muna longi kia lunungunuku kakwikilanga, Wells wasoneka muna mvu wa 1920 vo: “Babaka nzengo vo muntu una se bulu kizingilanga mu kintwadi ye mbw’a nkonda wa Índia . . . , diamoneka vo diambote vo e mbwa zanene ye zasunda o nkuma za wantu batumina yo diatidila akaka.”

Kieleka, nze una Cantor kavova, e Vit’antete ya Nz’amvimba yafwasa emvimba e fu ya nkal’ambote ya wantu. Wasasila vo: “O wantu a tandu ya nz’ankulu bavezwa mvimba muna mambu mawonso, muna mambu mau ma mbumba, muna mpil’au ya vuatila ye mpila ina babadikilanga diambu ditadidi vukana.” Wau vo esi mabundu basafula malongi ma Kikristu vava batambulwila e longi dia lunungunuku yo kasakesa wantu bakota muna salu kia kisoladi, basakisa osafula e fu ya nkal’ambote. Frank Crozier wa mfumu a makesa ma Britânia wasoneka vo: “E mabundu ma Kikristu i mau matoma nungununa o luzolo lwa bungula menga tuna lwau ye mavangu mansoki, muna diadi twatoma kuyivana muna mavangu mama.”

E Nsiku mia Nkal’ambote Miabembolwa

Muna mvu mialanda vava kiavioka e Vit’antete ya Nz’amvimba, mvu 20 emi miayikilwa vo mvu mia luvuatumuku, e fu ya nkal’ambote ye mambu mankaka mambote mabembolwa yo vingisa vana fulu kiandi e fu yambi ye ngindu za sia vo, vanga kwaku mawonso ozolele. Frederick Lewis Allen wa nzingudi a lusansu wavova vo: “E mvu kumi mialandila kuna nim’a vita, milenda yikilwa vo mvu mia fu yambi. . . . Vava e tandu kia nkulu kiavioka, e fu yambote yatomesanga e zingu yo kitula kio se kiamfunu, yavila ye diampasi kikilu diakala mu solola fu yankaka yambote.”

O usukami wasaka muna mvu mia 1930, wawokesa mpasi za zingu. Kuna mfoko a mvu miami, e vita ina yasunda bukumuna wantu yayantika, i sia vo, Vit’anzole ya Nz’amvimba. Vana vau, wantu bayantika soka nkele miangolo mivondanga ulolo wa wantu. Muna kuma kiaki, e nza yakatuka muna usukami wasaka yo kota muna mpasi zasaka ye nsoki una wantu ke basidi mona ko. Vava vita yafokoka, mbanza zayingi zafwasakana emvimba; mbanza zole za Japão zafukiswa emvimba, konso mbanza yafukiswa muna bomba atômica imosi kaka. Ulolo wa wantu bafwa muna fulu ina basadisilwanga e salu yangolo. E vita yayi yavonda tezo kia mafuku 50 ma mafunda ma akala, akento ye yingina-ngiana.

Ekolo mpasi zawokelanga muna kolo kia Vit’anzole ya Nz’amvimba, vana fulu kia tatidila e fu ya nkal’ambote, wantu bayantika tatidila fu yambi. O nkanda Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Zola, Mvukana ye Vita — Nsobani a Fu ya Nkal’ambote, 1939-45) wavova vo: “E fu ya nkal’ambote muna diambu dia vukana yabembolwa, e mvukana za usafu zitoma vangamanga muna fulu ya vita, zayantika kota mu nzo za wantu. . . . E fu kia vangila mambu mu nzaki ye ntokani za vita zayivisa fu ya nkal’ambote bakala yau o wantu. E mioyo mia wantu muna fulu ke yakala vita ko miakituka se miakondwa mfunu nze muna fulu ya vita.”

Wau vo mioyo mia wantu mu vonza miakala, ediadi diasakisa e nsatu za wantu za vukana kanele vo ediadi kiese kia kolo kiandwelo kaka ditwasanga. Muna vava vakuba mu kuma kia mvukana za usafu muna kolo kia vita, nkento mosi wa musi Inglaterra wavova vo: “Wantu ke balendi vova ko vo fu yambi twakala yau, kadi mu vita twakala.” Soladi dimosi wa musi América wavova vo: “Mun’owu wa ngindu za wantu ayingi, fu yambi twakala yau, kansi aleke twakala ye twadi fwa mu lumbu kialanda.”

Wantu ayingi bavuluka muna vita, lukendalalu lwasaka bakala lwau mu kuma kia mavangu mansoki mana bamona. Yamu unu, akaka muna yau kumosi ye ana bakala wan’akete mu kolo kiakina, benuananga ye lukendalalu lwasaka vava beyindulanga mambu mansoki bamona. Ayingi bavidisa lukwikilu lwau ye fu ya nkal’ambote.

Nsiku Miampa mia Nkal’ambote

Kuna nim’a Vit’anzole ya Nz’amvimba, akwa ngangu nkanda miayingi basoneka muna diambu dia mvukana za wantu. Umosi muna nkanda miami, i nkanda wa Kinsey wakala ye 800 dia makaya ye wasonekwa muna mvu mia 1940 kuna Estados Unidos. Muna kuma kia nkanda miami, wantu ayingi bayantika vovela diambu dia vukana kondwa kwa nsoni. Muna mvu mialanda, o wantu bavova vo asoneki a nkanda miamina mambu basakisa mu kuma kia lutangu lwa wantu bayika ana bakivananga muna vangu dia vukana akala ye akwau akala ye mvukana zankaka za usafu. Kana una vo i wau, e nkanda miau miasonga una fu ya nkal’ambote ya bebela kuna nim’a vita.

Vakala ye ntangwa, o wantu ngolo bavanganga muna tatidila e fu ya nkal’ambote. Kasikil’owu, mambu masafu ke mavelwanga ko muna radio, muna yimpa ye muna televizau. Kansi, ediadi ke diazingila kolo kiayingi ko. William Bennett wa nsoneki a nzo a malongi kuna Estados Unidos wavova vo: “Muna mvu mia 1960, e fu ya nkal’ambote ku América yayantika vila mu nzaki-nzaki.” Ediadi diatoma vangama mpe muna nsi zayingi. Ekuma e fu ya nkal’ambote yayantika vidila mu nzaki muna mvu mia 1960?

Muna mvu miami, mwabundumuka kimvuka kiavavanga luvevoko lwa akento ye luvevoko lwa mvukana luna babokelelanga vo fu kiampa kia mvukana. Muna kolo kiakina, akwa ngangu basoka mpe nlongo mikakidilanga akento mu lembi baka o lukau. Vava wonga wa yimita yovo yimitisa wafokoka vana vena yakala yo nkento, “o luvevoko lwa nzolani” yovo “luvevoko lwa vukana” i sia vo, vukana kondwa kwa nsilu a longo, lwawokela yo sayana mwawonso.

Vana vau, e nsiku mia tatidilanga e fu ya nkal’ambote muna nzila za amwangi a nsangu, muna filme ye televizau, miakuluka. Kuna kwalanda, o Zbigniew Brzezinski mfumu a lutaninu lwa nsi a Estados Unidos wavova mu kuma kia mambu masongwanga muna televizau vo: “Besanisinanga e ngindu za sia vo avo vena ye diambu dikutwasilanga e kiese i diau disundidi o mfunu. Muna diadi, besonganga vo o mavangu ma nsoki, nkindu ye mavangu ma zumba, mambote kwandi yo kasakesa wantu bakivananga mu mavangu mama.”

Muna mvu mia 1970, e videocassete za yantika sayana. Muna zinzo zau, o wantu bayantika tala mavangu mansoni, mavangu mesikamesanga nsatu za vukana. Muna kuma kia nsoni, e mavangu mama ke badi mo tala ko muna maseka ma yimpa. Mu lumbu yeto, e internete ivananga e lau kwa konso muntu mu nza mu sadila compotador andi mu tala mavangu mansoni masundidi o yiva.

E mavangu mama mfwilu miayingi metwasanga. Mfidi mosi a boloko kuna Estados Unidos ke kolo ko wavovele vo: “Kunim’a mvu kumi, avo aleke batukidi kuna mbazi, yalendanga mokena yau muna kubasonga e mbi ye mbote. Kansi, o unu aleke ke bazeye nswaswani ko vana vena e mbi ye mbote.”

Akweyi olenda sololwela luludiku?

Ke tulendi vavila lusadisu ko muna mabundu muna solola malongi ma fu ya nkal’ambote. Vana fulu kia yikama nkanikinu miambote nze una bavanga Yesu ye alongoki andi muna tandu kiantete, esi mabundu bakituka se wantu a nza yayi yo yikama mambu mawonso mambi ma nza yayi. Nsoneki mosi wayuvula vo: “Nkia vita yanuanua kala ina vo o wantu kuna konso sambu balembi vova vo o Nzambi una kuna sambu diau?” Muna kuma kia yikama nkanikinu mia Nzambi mu kuma kia fu ya nkal’ambote, mfumu mosi a dibundu muna mbanz’a Nova York wavova vo: “Ova nza e dibundu i fulu kaka kina vo mana mevavuanga mu kota mo, ke mampasi kwandi ko. Mana mevavuanga mu kota muna kumbi dia ntoto masundidi e mpasi.”

Kieleka, e mpila e fu ya nkal’ambote ifwasukilanga mu nzaki-nzaki, isonganga vo o mambu ova nza mafwete soba mu nzaki. Kansi, nkia mambu mafwete sobwa? Nani olenda vanga e nsobani zazi?

[Mvovo mia Sina]

“Tuka muna Vita Yantete ya Nz’amvimba [1914-18] eyi yabukumuna ndong’a wantu, e zingu kia muntu ke kikalangag diaka mfunu ko”

[Babu]

FU YAMBOTE YE NGINDU ZA WANTU A TEMOKA

Muna mvu miavioka, e fu yambote yatoma zayakana yakala. O muntu nkwa ziku, nkwa kwikizi, wavelela, nkwa luzitu yovo ve. Owau, o mvovo “fu yambote” wasobwa vo “ngindu za wantu a temoka.” Kansi, vena ye diambu dimosi dia mpimpita. Gertrude Himmelfarb wa nzingudi a lusansu wasoneka muna nkand’andi The De-Moralization of Society (E Fu Yambote mu Vila Kaka Ina) vo: “Ke tulendi vova diau adimosi ko vana vena fu yambote ye ngindu za wantu a temoka . . . i sia vo konso muntu una vo watemoka ovuidi nswa wasikidisa e fu yambote mu kuma kia yandi kibeni.”

Gertrude wasasila vo “e ngindu za muntu watemoka” zilenda kala vo i mawonso kekwikilanga, ngindu zandi, makani mandi, fu yandi, una kemonanga, zolele yandi ye ntala zandi, muna konso ntangwa ye muna konso diambu. I sia vo mawonso mana o muntu kebadikilanga vo mamfunu kikilu kwa yandi.” Muna kintwadi kia kondwa nsiku o unu, o wantu beyindulanga vo bena ye kuma mu sikidisa oma mambote kwa yau, nze una besolelanga e lekwa kina bazolele sumba vana zandu. Kansi, vava bevanganga e diambu diadi, e fu yakieleka ya nkal’ambote, akweyi ikwendanga?

[Lukaya]

E nsaka za usafu mu wokela kaka zina