Batu Hane Batuhezi Kulatelela Likuka za Muzamao

BATU nebakalile lili kuba ni muzamao omaswe hahulu? Kana ki mwa nako yemupila ku yona kamba neli mwa nako yene bapila ku yona bahabo mina kamba balikani bamina base basupezi? Batu babañwi babulela kuli muzamao omaswe hahulu neukalile ka 1914, ili silimo sene itumbukile Ndwa ya Lifasi Yapili. Caziba wa litaba zeezahezi yabizwa Robert Wohl, mwa buka yahae ya The Generation of 1914, naañozi kuli: “Batu bane bapila ka nako ya ndwa nebapalezwi kuutwisisa kuli miinelo mwa lifasi neicincize hahulu sihulu kuzwa feela mwa kweli ya August, 1914.”

Caziba wa litaba zeezahezi yabizwa Norman Cantor, utalusa kuli: “Muzamao wa batu kai ni kai neubile omaswe hahulu. Baeteleli ba lipolitiki ni babahulu ba masole nebaanga batu sina lifolofolo mi nebasina taba kuli batu babañata nebabulailwe mwa ndwa, ili nto yenetahisize kuli batu batuhele kumamela milao ya silumeli ni kuli bakale kunyandisa babañwi. . . . “Kubulaiwa kwa batu babañata-ñata mwa Ndwa ya Lifasi Yapili kuzwa ka [1914-18], nekutahisize kuli batu baange bupilo kuli habuna tuso.”

Caziba wa litaba zeezahezi yabizwa H. G. Wells, mwa buka yahae ya The Outline of History, naabulezi kuli kulumela mwa tuto ya kuipilaula nekutahisize kuli “mubonelo wa batu ka za lika zelukile ni zesika luka ucince.” Kabakalañi? Kabakala kuli batu babañwi nebalumela kuli batu ni bona ki lifolofolo, shutano feela kikuli bona babutali hahulu kufita lifolofolo zeñwi. Bo Wells, bane balumela mwa tuto ya kuipilaula, ka 1920 nebañozi kuli: “Batu baangiwa kuli ki lifolofolo zepila hamoho sina feela maakanyani a kwa naha ya India . . . , kacwalo, babañwi baanga kuli hakusika fosahala haiba mutu alwanisa babasa koni kuitamulela.”

Kaniti, sina feela mone babulelezi bo Cantor, Ndwa ya Lifasi Yapili neicincize hahulu mubonelo wa batu ka za lika zelukile ni zesika luka. Nebabulezi kuli: “Batu nebatuhezi kuteeleza kwa kelezo ya babahulu yeama litaba za lipolitiki, mutinelo, ni somano.” Mubonelo wa batu ka za lika zelukile ni zesika luka neucincize bakeñisa kuli likeleke, kufita kukumalela lituto za Sikreste, neli amuhezi tuto ya kuipilaula ni kususueza batu kuya kwa ndwa. Yomuhulu wa masole kwa Britain yabizwa Frank Crozier, naañozi kuli: “Likeleke za Sikreste nelibona kuli hakusika fosahala kuya kwa ndwa mi nelisusuelize batu kuya kwa ndwa, ili taba yenetabisize hahulu masole kakuli neibonisa kuli likeleke neli bayemela.”

Batu Nebakalile Kuba ni Muzamao Omaswe

Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi Yapili, batu balata hahulu minyaka kuli mane bakala kueza nto ifi kamba ifi yene batabela kusina taba kuli nto yeo neilukile kamba neifosahalile. Caziba wa litaba zeezahezi yabizwa Frederick Lewis Allen, utalusa kuli: “Lilimo zelishumi hamulaho wa ndwa, nelibile lilimo zetaata bakeñisa kuli batu nebabile ni muzamao omaswe hahulu. . . Batu babañata nebatuhezi kueza lika zelukile mi nekuli taata kuziba likuka zende za kupila ka zona.”

Mwa lilimo za ma 1930, sifumu sa lifasi nesitotobezi hahulu, ili nto yenetahisize bubotana. Niteñi, lilimo zeo hase lifelile, kwatumbuka Ndwa ya Lifasi Yabubeli, yeneziyelize hahulu batu nikufita. Linaha zeñwi zakala kupanga lilwaniso zemaata, mi kueza cwalo nekutahisize kuli batu bafumane misebezi ni kubatusa kuba ni bupilo bobunde, kono hape lilwaniso zeo nelitahisize kuli batu babañwi banyande hahulu. Ndwa yeo hase ifelile, mileneñi yemiñata nese ili matota, mi mileneñi yemibeli mwa naha ya Japan neisinyehile hahulu kabakala la limbomba za atomiki zepeli zene tunyelize mwateñi! Bolule-lule ba batu nebashwezi mwa minganda ya tukufazo kabakala kunyandiswa maswe. Batu bababato eza 50 milioni ili kukopanyeleza baana, basali, ni banana nebabulailwe mwa ndwa yeo.

Ka nako ya Ndwa ya Lifasi Yabubeli, batu nebakalile kuba ni muzamao omaswe hahulu mi nebatuhezi kukuteka likuka zene bapila ka zona kwamulaho. Buka ya Sex and War—Changing Values, hatiso ya 1939-45, ibulela kuli: “Ka nako ya ndwa, batu nebakalile kuikenya mwa muzamao wa buhule mi hakuna yanaakona kubasikulula ibe kwa ndu yabona kamba mwa lubasi, sina feela hane kusina yanaakona kubasikulula mwa ndwa. . . . Ndwa neitahisize kuli batu banahane kuli bupilo habuna tuso ni kuli nebakona kushwa ka nako ifi kamba ifi, mi mubonelo wo neutahisize kuli batu baikenye mwa muzamao wa buhule ni kutuhela kukuteka linyalo ni lubasi.”

Bakeñisa kuli batu nebaikalezwi kuli nebakona kushwa ka nako ifi kamba ifi, nebabata hahulu kulatiwa niha neikaba ka nakonyana feela. Musali yomuñwi wa kwa Britain ka kulika kuyemela muzamao wa buhule wa ka nako yeo, naabulezi kuli: “Haki kuli nelulata kuikenya mwa muzamao wa buhule, ndwa ki yona yenetahisize cwalo.” Musole yomuñwi wa kwa America yena naabulezi kuli: “Buñata bwa batu bakana banahana kuli neluli ba muzamao wa buhule, kono ki bakeñisa kuli neluli banana mi nelukona kushwela mwa ndwa ka nako ifi kamba ifi.”

Batu babañata bane babandukile ndwa yeo nebaikutwanga bumaswe kabakala manyando ene baiponezi ka nako ya ndwa. Nihaiba kacenu le, batu babañwi kukopanyeleza cwalo ni bane bali banana ka nako ya ndwa baikutwanga hahulu bumaswe habahupula zeneezahezi kwamulaho. Batu babañata nebatuhezi kulumela ku Mulimu mi nebasa koni kutaluhanya zelukile ku zemaswe. Batu nebatuhezi kukuteka zamaiso yeneka batusa kutaluhanya zende ku zemaswe mi baba ni mubonelo wa kuli mutu naakona feela kueza zelukile kamba zemaswe kulikana ni muinelo wanaali ku ona.

Likuka Zenca za Muzamao

Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi Yabubeli, kwahatiswa litaba zenebonisa mubonelo wa batu ka za somano. Zeñwi za litaba zeo neliñozwi ki bo Kinsey ba kwa America mwa ma 1940, mi neliñozwi fa makepe afitelela 800. Kabakaleo, batu balukuluha kuambola za somano, ili nto yene basakoni kueza pili litaba zeo lisika hatiswa kale. Hamulaho wa nako, nekufumanwi kuli lipalo zeneñozwi zeama batu ba kalombe ni batu ba muzamao wa buhule bobuswabisa nelisika nepahala, nihakulicwalo, litaba zeo nelibonisize hande kuli batu nebanani muzamao omaswe hahulu hamulaho wa ndwa.

Ka nakonyana, batu nebabonahala inge kuli nebakalile kukuteka likuka zeama lika zelukile ni zesika luka. Ka mutala, litaba zeama muzamao wa buhule nelituhelisizwe fa mawailesi, mwa mafilimu, ni fa TV. Kono buikatazo bo neli bwa makutela kaufi. Bo William Bennett bane babanga bañoli mwa liluko la tuto kwa America, batalusa kuli: “Nihakulicwalo, mwa lilimo za ma 1960, batu mwa America bakala kuba ni muzamao omaswe hahulu mi batuhela kuisa pilu kwa lika zelukile.” Mi ni mwa linaha zeñwi nekubile cwalo. Ki kabakalañi hane kubile ni kekezeho ya muzamao omaswe mwa lilimo za ma 1960?

Mwa lilimo zeo, basali nebabile hahulu ni tukuluho mi mubonelo wa batu ka za somano neucincize. Hape nekupangilwe mapilusi anaakona kutibela mutu kuba ni mulwalo. Bakeñisa kuli batu nese bakona kueza somano kusina kuikalelwa za kuba ni mulwalo, nebaikenyize hahulu mwa muzamao wa buhule, ili kutalusa kulobala ni batu bane basika nyalana ni bona.

Mwa lilimo zeswana zeo, muzamao wa buhule neufumaneha mwa litaba zenehatiswa, mwa mafilimu, ni fa TV. Hamulaho wa nako, bo Zbigniew Brzezinski bane babanga babahulu ba katengo ka kwa America, ka National Security Council kamba NSC kabukuswani, babulela cwana ka za litaba zebuhiswanga fa ma TV: “Litaba zeo libonisanga minyaka kuba yona nto ya butokwa hahulu, kuli misunga ilukile, ni kuli hakusika fosahala kueza somano ni linyazi zeñata.”

Mwa lilimo za ma 1970, ma tepu mokubeilwe mafilimu naakalile kufumaneha hahulu. Batu cwale nebakona kubuha mafilimu a muzamao wa buhule mwa mandu abona, ili mafilimu ene basike balukuluha kuyo buhela mwa libaka za nyangela mo kubuhiswanga mafilimu. Cwanoñu fa, ka kuitusisa Intaneti, mafilimu a mapunu amaswe hahulu saafumaneha kwa batu mwa linaha zeñata, ibile feela banani kompyuta.

Zezwile mwa likezo zeo zakomokisa luli. Ka mutala, mulibeleli wa mapantiti kwa tolongo yeñwi mwa America, cwanoñu fa naabulezi kuli: “Lilimo zelishumi zefelile, neniambolanga ni mapantiti ba banana ka za lika zelukile ni zesika luka basataha feela mwa tolongo. Kono nilemuhile kuli mazazi a, mapantiti ba banana habautwisisi litaba zeo.”

Mukona Kufumana Kai Ketelelo Yende?

Likeleke za lifasi le halikoni kufa batu ketelelo yende ka za muzamao. Kufita kuyemela likuka zelukile sina mwanaaezelize Jesu ni balateleli bahae mwa linako za baapositola, likeleke zona lieza lika zemaswe za lifasi le. Muñoli yomuñwi naabulezi kuli: “Nako kaufela hakuba ni ndwa, batu babalwana babulelanga kuli batusiwa ki Mulimu.” Lilimonyana kwamulaho, yomuhulu wa bulapeli kwa America, naabulezi cwana ka za kuyemela likuka za Mulimu zelukile: “Mutu utokwa kueza buikatazo bobuñwi kuli akene mwa mbasi, kono hakuna buikatazo bwatokwa kueza kuli aswalisane ni keleke.”

Kusina kukakanya, litaba zelunyakisisize libonisa hande kuli muzamao wa batu mwa lifasi le, umaswe hahulu mi nto yeñwi ilukela kueziwa ka putako. Kono ki nto mañi ona yeo? Ki cinceho mañi yetokwa kueziwa? Ki mañi yakona kutahisa cinceho yeo, mi ukaeza cwañi cwalo?

[Manzwi]

“Kubulaiwa kwa batu babañata-ñata mwa Ndwa ya Lifasi Yapili kuzwa ka [1914-18], nekutahisize kuli batu baange bupilo kuli habuna tuso”

[Mbokisi]

BUNDE BWASHUTANA NI LIKA ZEENGIWA KUBA ZA BUTOKWA

Hakuna mutu yanaakona kukakanya Bunde. Mutu naakona feela kuba yasepahala, yakenile, ni yatompeha kamba kutokwa. Kono mazazi a, bunde buyolisizwe ka lika zeengiwa kuba za butokwa. Kueza cwalo kutahisize butata bobuñwi sina feela mwanaalemuhezi caziba wa litaba zeezahezi yabizwa Gertrude Himmelfarb, yanaañozi mwa buka yahae ya The De-Moralization of Society, kuli: “Bunde bwashutana ni lika zeengiwa kuba za butokwa, . . . mi hakusika luka kubulela kuli batu kaufela banani tukelo ya kuketa zebaanga kuba zende.”

Bazwelapili kubulela kuli, lika zeengiwa kuba za butokwa “likona kuba lika zecwale ka, litumelo, mibonelo, maikuto, mikwa, muzamao, lika zetabelwa, ni lika zetoilwe, ili lika kaufela zeengiwa kuba za butokwa hahulu ku mutu ufi kamba ufi, sikwata sa batu kamba mwa sibaka sebapila ku sona batu ka nako ifi kamba ifi ni ka libaka lifi kamba lifi.” Mazazi a, batu baikutwa kuli banani tukelo ya kuketa lika zebaanga kuba za butokwa, sina feela mobakona kuketela lika za kuleka mwa sintolo sesituna. Kono haiba batu baba ni mubonelo wo, ki lika mañi zekaezahala kwa lika zende luli ni kwa muzamao omunde?

[Siswaniso]

Lika zemaswe za kuitabisa ka zona selifumaneha ka bunolo