Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Aju ambʼil tej tchʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn

Aju ambʼil tej tchʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn

Aju ambʼil tej tchʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn

¿TOJ alkye ambʼil jaku txi qqʼamaʼn qa chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn? ¿Tojpe ambʼil tej tjaw chʼiya, toj ambʼil tej kyjaw chʼiy toj tjaya moqa tej tjaw chʼiy jun tamiwa mas matij twitza? Ateʼ junjun in tzaj kyqʼamaʼn qa atxix tej tok Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ toj abʼqʼi 1914, tzaj tzyet tuʼn tchʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼj bʼaʼn ex tiʼj nya bʼaʼn. Toj libro The Generation of 1914 (Qe xjal e anqʼin toj abʼqʼi 1914), kubʼ ttzʼibʼin aj xnaqʼtzal Robert Wohl jlu: «Aqeju e kyaj anqʼin toj nimaq qʼoj, mintiʼ ik tnaʼl kyuʼn qa chʼexpaj kyanqʼibʼil toj agosto te 1914».

Tqʼama historiador Norman Cantor jlu: «Mas xiʼ toj najen aju kymod xjal kyoj kykyaqil lugar. Kubʼ kyyajin aj kawil ex qe nejenel kye soldad nim millón xjal ex e kubʼ kybʼyoʼn. Tuʼntzunju, ¿atpe jun okslabʼil moqa consej jaku tzʼonin kyiʼj xjal tuʼn miʼn tbʼaj kybʼyon kyibʼ? [...] Ya mintiʼ ok qʼoʼn toklen kychwinqlal xjal, tuʼnju kyim nim millón toj Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ [1914-1918]».

Toj uʼj Esquema de la Historia aju kubʼ ttzʼibʼin historiador inglés H. G. Wells tqʼama qa mas chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼj bʼaʼn ex tiʼj nya bʼaʼn tej t-xi kynimen xnaqʼtzbʼil tiʼj evolución. ¿Tiquʼn? Tuʼnju ateʼ junjun kubʼ kyximen qa chʼixme junx tanqʼibʼil jun xjal tukʼil jun txkup. Nimen xnaqʼtzbʼil tiʼj evolución tuʼn Wells ex tqʼama jlu toj abʼqʼi 1920: «Ik kyten xjal ik tzeʼn qe txʼyan in che anqʼin junx tuʼn tkubʼ kyiʼj txkup kyuʼn [...]. Ik tzeʼn qe matij txʼyan, in che tzaj xobʼ tal txʼyan kywitz. Ax ikx kye xjal at kyoklen, in che bʼaj kyyajin qeju mintiʼ kyoklen ex in nok kybʼinchaʼn nya bʼaʼn kyiʼj».

Ik tzeʼn tqʼama Norman Cantor, chʼexpaj kymod xjal tej tok Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ. Ax ikx tqʼamatl jlu: «Ya mintiʼ ok qʼoʼn toklen kyximbʼetz xjal otoq che tijen, ik tzeʼn tiʼj tzeʼn tuʼn kykawin xjal, tiʼj tzeʼn tuʼn tbʼaj kyxbʼalumin kyibʼ ex tiʼjju aj kykubʼ kuẍeʼ kabʼe xjal». Ax ikx, chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn tuʼnju ya mintiʼ ok kyqʼoʼn iglesia toklen Tyol Dios, tuʼnju e onin tiʼj xnaqʼtzbʼil tiʼj evolución ex tuʼnju e onin tuʼn tok qʼoj kyxol tnam. Tqʼama Frank Crozier jlu, jun nejenel kye soldad te Gran Bretaña: «Mas in che onin iglesia tuʼn tkubʼ kybʼyon kyibʼ xjal, ex kukx in bʼant jlu toj ambʼil jaʼlo».

Ya mintiʼ ok qʼoʼn kyoklen kawbʼil tiʼjju bʼaʼn

Kyoj abʼqʼi tej otoqxi bʼaj Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ ya mintiʼ ok kyqʼoʼn xjal kyoklen kawbʼil tiʼjju bʼaʼn ex kubʼ kyximen tuʼn tkubʼ kybʼinchaʼn noq alkyexku kyajbʼil. Tqʼama historiador Frederick Lewis Allen jlu: «Aqeju lajaj abʼqʼi e ikʼ tej otoqxi bʼaj qʼoj, jaku tzʼok kybʼi ik tzeʼn qeju abʼqʼi jatumel mintiʼ ok qʼoʼn toklen qe tbʼanel mod. [...] Tuʼnju e naj tbʼanel mod, ya mintiʼ ten ttxolil kyanqʼibʼil xjal ex ya mintiʼ e kanet junjuntl mod te kyxel».

Tzaj nim kybʼis xjal kyoj abʼqʼi 1930 tuʼnju tzaj nimxix mebʼayil. Noqtzun tuʼnj, tej chʼixtoq kykubʼaj abʼqʼi lu ok juntl qʼoj kyuʼn tnam, aju Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ. Tuʼntzunju, ok tilil kyuʼn nimaq kawbʼil tuʼn tkubʼ kybʼinchaʼn qe arma jaku xitj tkyaqil tuʼn, maske onin jlu kyiʼj xjal tuʼn tten kypwaq, ax ik tzaj nim nya bʼaʼn tuʼn. ¿Tiquʼn? Tuʼnju e bʼaj xitj nim tnam kyuʼn bombas atómicas, ik tzeʼn toj tnam Japón, e kubʼ xitj kabʼe tnam. Ax ikx, e kyim nim xjal kyoj campos de concentración. Ex aju kyajlal qe xinaq, qe xuʼj ex qe kʼwal e kyim tuʼn tpaj qʼoj, japun te 50 millón.

Tej tok Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, ya mintiʼ e ok lepeʼ xjal kyiʼj tbʼanel mod, sino kubʼ kyximen tuʼn kyok lepeʼ tiʼj kyex kyximbʼetz ex kyajbʼil. Aju libro tok tbʼi Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Chʼexpaj kymod xjal tiʼj kʼujlabʼil, tiʼj yaẍbʼil ex tiʼj qʼoj kyoj abʼqʼi 1939 a 1945), in tzaj tqʼamaʼn jlu: «Ya mintiʼ ok kyqʼoʼn soldad toklen aju bʼaʼn toj qʼoj ex ax jlu bʼaj toj kyja xjal, tuʼnju bʼaʼn ela yaẍbʼil toj kywitz. [...] Tuʼnju attoq nim nya bʼaʼn ex qʼoj, jun rat chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn, ex kubʼ kyximen qa mintiʼ toklen kychwinqlal ex qa toj alkyexku ambʼil jakutoq che kyim ik tzeʼn kye soldad toj qʼoj».

Tuʼnju jakutoq che kyim toj alkyexku ambʼil, kubʼ kyximen tuʼn kyyaẍin maske noq jun rat. Tzaj tqʼamaʼn jun xuʼj te Gran Bretaña tiʼ t-ximbʼetz tiʼj jlu: «Mintiʼ o kubʼ kuẍeʼye kyukʼil xjal noq tuʼnju qaje, sino tuʼnju in noktoq qʼoj». Ax ikx, tqʼama jun soldad te Estados Unidos jlu: «Kubʼ kyximen xjal qa in qo bʼinchane il, pero kuʼxun qoʼye toj ambʼil aju ex jakutoq qo kyime toj alkyexku ambʼil».

Kykyaqil qe xjal e kyaj anqʼin tej tbʼaj qʼoj, kukx in tzaj kynaʼn toj ambʼil jaʼlo tkyaqilju nya bʼaʼn ok kyqʼoʼn kywitz tiʼj. Ateʼ nim xjal ya mintiʼ ok kyqʼoʼn toklen aju bʼaʼn ex naj qʼuqbʼil kykʼuʼj. Ax ikx, ya mintiʼ e nimen kye aj kawil ex ya mintiʼ xi kybʼiʼn aju tzaj qʼamaʼn kye, tuʼnju kubʼ kyximen qa jun rat jaku che chʼexpaj qe tiʼchaq.

Etz kyqʼoʼn xjal akʼaj kawbʼil kyiʼj mod

Tej otoqxi bʼaj Tkabʼ Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, etz junjun tqanil tiʼjju kyximbʼetz xjal otoq ten tiʼj yaẍbʼil. Jun kyxol tqanil lu, aju tok tbʼi Kinsey, aju etz Estados Unidos toj 1948 ex attoq mas te 800 t-xaq. Tej tetz tqanil lu, ya mintiʼ e tzaj xobʼ xjal tuʼn kyyolin tiʼjju tuʼn kykubʼ kuẍeʼ kyukʼil junjuntl. Tej tikʼ ambʼil, el nikʼbʼaj tiʼj qa nya tzʼaqli junjun tqanil tzaj tqʼoʼn uʼj lu, ik tzeʼn tiʼjju tuʼn tkubʼ ten jun xinaq tukʼil jun xinaq ex tiʼj junjuntl mod nya bʼaʼn. Maske ikju, tzaj tyekʼin tqanil lu qa otoq chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼj yaẍbʼil.

Toj jun ambʼil ok tilil kyuʼn xjal tuʼn miʼn kyyolin tiʼj yaẍbʼil. Tuʼntzunju, in kubʼtoq qʼoʼn kykastiw xjal tuʼn ley qa in netztoq kyyekʼin yaẍbʼil toj televisión, toj cine moqa toj radio. Pero nya nim ambʼil ten jlu. Tqʼama William Bennett aju ojtxe secretario te Educación te Estados Unidos jlu: «Kyoj abʼqʼi 1960, toj tnam lu mas chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn ex ya mintiʼ ten nukʼbʼil kyxol». Ex ax jlu bʼaj kyoj junjuntl tnam. Pero, ¿tiquʼn jun rat chʼexpaj kyximbʼetz xjal tiʼjju bʼaʼn kyoj abʼqʼi 1960?

Kyojx abʼqʼi lu kyajtoq xuʼj tuʼn tten tzaqpibʼil kye ex tuʼn tok qʼoʼn ax kyoklen ik tzeʼn kye xinaq. Ax ikx, tzaj tzyet tuʼn kykubʼ bʼinchaʼn qʼanbʼil tuʼntzun miʼn tul kyal xuʼj. Tuʼntzunju, kubʼ kyximen nim xjal tuʼn kykubʼ ten junx maske mintiʼ otoq che kubʼ mojeʼ.

Ax ikx, ten mas tzaqpibʼil kye xjal tuʼn kyyolin tiʼj yaẍbʼil toj prensa, toj cine ex toj televisión. Tqʼama Zbigniew Brzezinski, aju ojtxe nejenel toj Consejo Nacional de Seguridad te Estados Unidos jlu: «In tzaj kyyekʼin programa toj televisión qa bʼaʼn tuʼn t-xi kybʼinchaʼn xjal aju kyex kyajbʼil, qa tbʼanel bʼiybʼil ex qa jaku kubʼ jtan jun xjal tukʼil alkyexku xuʼj moqa xinaq».

Kyoj qeju abʼqʼi 1970 ya otoq tzʼok kyojtzqiʼn nim xjal qe reproductor te video. Tuʼntzunju, ya jakutoq tzʼok kykeʼyin xjal qe video jatumel in che etz yekʼin xjal mintiʼ kyxbʼalun tok, aju mintiʼwtlo e xiʼ keʼyilte toj cine. Tej tbʼet ambʼil, jakutoq tzʼok kykeʼyin xjal pornografía toj Internet toj alkyexku lugar.

In qo jaw sekʼpaj tuʼn tkyaqilju tqanil ma tzʼok qbʼiʼn. Tqʼama jun nejenel toj jun cárcel te Estados Unidos jlu: «Kyoj qeju 10 abʼqʼi ma che kyaj, jakutoq chin yoline tiʼjju bʼaʼn ex tiʼjju nya bʼaʼn kyukʼil kuʼxun in che ul toj cárcel. Noqtzun tuʼnj, toj ambʼil jaʼlo ya mintiʼ in nel kynikʼ kuʼxun in che ul pres tiʼjju in chin yoline tiʼj».

¿Jatumel jaku kanet onbʼil quʼn?

Mlayx qoʼx jyol onbʼil kyoj iglesia tuʼn kyten tbʼanel qmod. ¿Tiquʼn? Tuʼnju mintiʼ in nel kykanoʼn tiʼj Jesús ex qe t-xnaqʼtzbʼen, sino in nel kykanoʼn aju in bʼant kyuʼn xjal ex mintiʼ in xi kybʼiʼn qe tbʼanel nabʼil in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios. Tuʼntzunju, kubʼ t-xjelin jun aj tzʼibʼil jlu: «¿Atpe jun qʼoj jatumel mintiʼ o kyqʼama kabʼe tnam qa mintiʼ in nonin Dios kyiʼj?». Ma tzikʼ abʼqʼi tej tqʼama jun okslal te Nueva York jlu tiʼj iglesia ex kyiʼj tkawbʼil Dios: «Mas kyuw qe kawbʼil tuʼn qokx kyoj kamionet kywitz qeju in che tzaj qʼamaʼn tuʼn qten toj jun iglesia».

Tuʼnju ya mintiʼ in nel kynikʼ xjal tiʼjju bʼaʼn ex tiʼjju nya bʼaʼn, il tiʼj tuʼn kybʼant chʼixpubʼil. Pero, ¿tiʼ chʼixpubʼil il tiʼj tuʼn tbʼant? ¿Alkye jaku tzʼonin ex tzeʼn kbʼantel jlu tuʼn?

[Yol]

«Tuʼnju kyim nim xjal toj Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, aju ok toj 1914 a 1918, ya mintiʼ ok kyqʼoʼn toklen anqʼibʼil».

[Aju recuadro]

QE TBʼANEL TMOD XJAL EX QE KAWBʼIL TIʼJJU BʼAʼN EX NYA BʼAʼN

Toj ambʼil ojtxe, aj ttzaj qʼamaʼn qa tbʼanel tmod jun xjal, in kubʼtoq ximen qa in japun twiʼ tyol, qa tzʼaqli, qa saq ex qa in nok qʼoʼn toklen. Pero toj ambʼil jaʼlo, mas in najbʼen yol valores twitz yol virtudes. Noqtzun tuʼnj, junxitl kyxilen qe yol lu. Atzun jlu in tzaj tqʼamaʼn historiadora Gertrude Himmelfarb toj tuʼj The De-Moralization of Society (La crisis moral de la sociedad): «Junxitl qe virtud twitz qe valor, [...] tuʼnju teyele junjun qe in jaw tjyoʼn».

In tzaj tqʼamaʼn historiadora qa aj qyolin kyiʼj valores, atz in qo yolin «tiʼjju nimen kyuʼn xjal, tiʼj kyximbʼetz, tiʼj kymod, tiʼjju in bʼant kyuʼn, tiʼjju in jaw kyjyoʼn, toj juntl yol, tkyaqilju in nok tqʼoʼn jun xjal moqa jun kʼloj xjal toklen toj jun ambʼil». Toj ambʼil jaʼlo, teyele te junjun xjal at tzaqpibʼil te tuʼn tjaw tjyoʼn alkye bʼaʼn ex alkye nya bʼaʼn, ik tzeʼn in bʼant kyuʼn xjal aj kyxiʼ loqʼel toj merkad. Pero tuʼnju in bʼant jlu kyuʼn, ya mintiʼ in nok kyqʼoʼn kyoklen tbʼanel mod.

[Tilb’ilal]

Mas jaku tzʼok kyqʼoʼn xjal kywitz kyiʼj nya bʼaʼn saqchbʼil.