Futisi ya Banu Yashangumukile Kuya Mweka

MWASA kwendeka ngweni futisi ya banu yashangumukile tangwa lika kuya mweka? Mu simbu yeni, indi mu simbu ya babusamba nambe babushoko bweni baje banakolo? Bamo ngwabo Nzita ya Kaye Yakulibanga ije yakatukile mu 1914 ikeyo yapwile mashangumukilo a kutenguluka manene kwa futisi ya banu. Mu libulu lyendi lya The Generation of 1914 (Cisemwa ca 1914), Profesa wa biñanda bya kusañulu wa lizina lya Robert Wohl wasonekele ngwendi: “Baje balimwenenene ei nzita bakulahelele ngwabo kaye kakeleko kahwile, co kwashangumukile kaye keka mu August 1914.”

Muka-kutondesesa mizimbu ya kusañulu umo wa lizina lya Norman Cantor wendekele ngwendi: “Kwoshe kwalyatelele munu, futisi ije yabihile na laja yashangumukile kuya mweka. Ha kuwana ngwe baka-bupolitiki na bantwama bamwene banu ngwe tusitu ha simbu ya nzita, cisemwa na binangulo bya bulombelo kubyasele kulingisa banu bajeneke kumona bakwabo ngwe tusitu na kubalinga mwamubi. . . . Kutsa kwa banu babangi-bangi mu Nzita ya Kaye Yakulibanga [1914-18] kwamwesele ngwe mwonyo wa banu kuwesi na seho.”

Mu libulu lyendi lya The Outline of History, (Biñanda bya Kusañulu), muka-kutondesesa biñanda bya kusañulu wa Kaingilishi wa lizina lya H. G. Wells wendekele ngwendi, kutambula cilongesa cije cimwesa ngwaco byuma byalizilile lika kukekwo “kwalingisile futisi ya banu ishangumuke kubihya manene.” Mwafwa bika? Bamo bakele na kwendeka ngwabo munu wapwa kasitu, kulingila lika ikeye aliko na mangana. Mu 1920, Wells uje wakulahelele ngwendi byuma byalizilile wasonekele ngwendi: “Ngwabo munu wapwa kasitu uje watunga mu bitingitingi ngwe mwa katali wa ku India uje wapwa muka-kuyomba. . . . Ngeci, bamwene ngwabo tutali bakama baje bali na nzili banapande kulyatelela bakwabo na kubayandesa.”

Ngwe mwendekelele Cantor, Nzita ya Kaye Yakulibanga yalingisile banu bashangumuke kumona futisi yaibwa ngwe yaibi. Wendekele ngwendi: “Byuma byoshe byakundamene cisemwa ca baje banakolo bya kufwa ngwe lingisi ya byuma, zalesi nomu mubamwenenene kulilala byamonekele ngwe bya kuhenga.” Biceci bije byatambwile cilongesa cimwesa ngwaco byuma byalizilile na kumwimanena baje bakele na kulilwisa mu nzita byajwalesele bulombelo bwa baka-Kristu. Co byalingisile banu bakale na futisi yaibi manene. Frank Crozier, liswalale wa ku Britain uje wakele na citwamo ca bu-Brigadier General wasonekele ngwendi: “Biceci bikebyo binakundwiya manene biyongola bya kwitila maninga bitunakala nabyo, co tunapu ba kuzituka kubipangesa.”

Kwakela Kumukulo Mashiko Endeka ha Futisi

Mu myaka ya ma 1920, munima ya Nzita ya Kaye Yakulibanga, banu bamwene ngwabo bapandele kuliyoyela mubashakela, co bakelele kumukulo mashiko endeka ha kukala na futisi yaibwa. Muka-kutondesesa biñanda bya kusañulu wa lizina lya Frederick Lewis Allen wendekele ngwendi: “Munima ya nzita, myaka 10 yateleko tunasa kuitumbula ngwetu Myaka Likumi ya Mangana Amabi. . . . Banu becelele kukabangeya futisi yaibwa yakeleko hakulibanga ije yakwasele banu bakale mwamubwa na kumona bibali na kuyoyela, co kwakaluwile kuwana lalo mashiko amabwa.”

Bishoti byabingi bibakele nabyo banu mu myaka ya ma 1930 byazeyesele banu babangi na kubalingisa bakale mu buhutu bwakama. Oloni ku mamaneselelo ei myaka, byuma byatengulukile lalo mu kaye. Nzita ya Kaye Yamucibali ije yabiisile manene byuma kutubakana yakulibanga, yakatukile. Mafuti ashangumukile kulinga bitwa bya nzita bije bitewesa! Banu babangi balingile ngwe banatundu mu bishoti mwafwa ya kuwana bipangi omwo bakele na kulinga ebi bitwa. Nameme ngoco, ebi byanenelele banu kayando ka kulinga na mesho ngengu! Ei nzita muyahwile, te yabiisa binganda byabingi. Cakumwenako, mbomba imolika ibatumbula ngwabo atomic bomb yabiisile binganda bibali mu Japan! Banu babangi batsililile mu bilombo bya bafunge. Nzita yaco yatsiisile banu ba kweta ku 50 milyoni baje banambateselela banalume, banakazi na banike.

Mukwakele ei nzita, banu balilingilile mubatondelele kutubakana kukabangeya lingisi yaibwa ya byuma ije ibakabangeyeye banu hakulibanga ha myaka yaingi. Libulu lya Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Cizemo, Kulilala, na Nzita—Kutenguluka kwa Futisi, 1939-45) lyendekele ngwalyo: “Kwamonekele ngwe banu bakelele kumukulo kulinyunga, co balikobelesele mu bukwizi buje bwalisalele kubakele na kulwila nzita. . . . Nzita yalingisile futisi ya banu itenguluke, co buyoye bwa banu babangi bwamonekele ngwe bwangoco, bwa simbu yaindondo, ngwe mubwafwililile bwa baje bakele kuje kubakele na kulwila nzita.”

Kulishoshomwena kutsa kwalingisile bamo balikobelese mu busamba bwa munalume na munakazi baje kubalyambatele. Co busamba bumo bwapwile bwa simbu yaindondo lika. Mu kulimanena mwafwa ya kulikobelesa mu futisi ya kulifwa ya bukwizi, munakazi umo wa kushomboka wa ku Britain wendekele ngwendi: “Keti ngwabo twalikobelesele mu bukwizi, kwakele nzita.” Liswalale umo wa ku America wendekele ngwendi: “Kwesekesa na biyongola bya banuni twalikobelesele mu bukwizi. Oloni twalingile ngoco mwafwa twasele kutsa simbu yoshe-yoshe, co lalo twapwile banike.”

Bwingi bwa baje bobokele omu mu nzita bayandele mwafwa ya byuma byabibi bibalimwenenene. Nameme matangwa ano bene, bamo kwambateselela na baje bapwile banike ha simbu oyo bacikanuka byuma byabibi byakele na kulingiwa, co bakalizibi ngwe bicili na kulingiwa. Ha simbu oyo, bwingi bwa banu becelele kukala na likulahelo hamolika na futisi yaibwa. Kubasingimikile baje bakele na moko ya kwasa kwaka mashiko amwesa byuma byabibwa nebi byabibi. Banu bashangumukile kujeneka kumona kuliseza kuli mukati ka byuma byabibwa nebi byabibi.

Futisi Yaiha

Munima ya Nzita ya Kaye Yamucibali, baka-kutondesesa bamo batuhwile mizimbu ije yamwesele mubamwenenenemo kulilala banu babangi. Cakumwenako, mu America mu myaka ya ma 1940, kwakele muzimbu umo ubatumbwile ngwabo Kinsey Report. Muzimbu waco wapwile wa maputa 800. Kutuhula mizimbu ya cifweci kwalingisile banu babangi bashangumuke kulyendekela mu kuzituka biñanda bya kulilala, bije kubakele na kusimutwiya manene banu kunima. Nameme ngwabo mu kwita kwa simbu baka-kutondesesa bakwabo bawanene ngwabo byuma bimo bibendekele omwo mu muzimbu byapwile bya kulimangela, ou muzimbu wamwesele ngwawo futisi ya banu yashangumukile kuya mweka munima ya nzita.

Bamo besekele kumwesa ngwe bakele na kukabangeya futisi yaibwa. Cakumwenako, ha bisanzi, mu mafilimu, nambe ha TV, bakele na kutundisako bimo bije bibamwene ngwabo bya bukwizi. Oloni balingile lika ngoco ha simbu yaindondo. William Bennett uje wapwile muka-kusoneka wa munango wa fulumende ya America uje utala bya kulilongesa wendekele ngwendi: “Mu myaka ya ma 1960, baka-America bashangumukile kutunda mu ngila yaibwa na kutalesela mu ngila ya kwilukila munima, ya kusalela.” Co ebi bikebyo byashangumukile kulingiwa na mu mafuti akwabo. Mu myaka ei, futisi ya banu yakele na kubiilako lika.

Mu myaka ya ma 1960, bamungile bibunga bya kupatuka kwa banakazi, co lalo banu bamwene kulilala mu ngila ya kuhenga. Baka-kupanga mambanda bapangele bumbanda bwa nzili bwa kwimika kukita ha simbu ibanayongola banu. Banu “balilalele mwoshe mubashakelele” kwa kujeneka kulishoshomwena bikute. “Bakele na kulinga ngoco nameme na banu baje kubalyambatele nabo.” Co ei futisi yaibi yalisalele.

Kutundaho, baka-mizimbu, baka-mafilimu na baka ma TV bashangumukile kutuhula byuma bije bikundwiya futisi yaibi. Mu kwita kwa simbu, Zbigniew Brzezinski uje wapwile ntwama wa munango umo wa fulumende ya America uje utala bya kunyungilila lifuti na kumona mulinalikwatasanena na mafuti akwabo (U.S. National Security Council) wendekele ha byuma bibakele na kumwesa ha ma TV ngwendi: “Bakebo bashaka lika kulizibisa bwino, co lalo bamona bukenya na kuyandesa banu ngwe byuma bije binapande. Kutundaho, bali na kukundwiya bukwizi.”

Myaka ya ma 1970 muyetele, makina atulika mafilimu abatumbula ngwabo VCR alisalele. Co banu basele kukenga mafilimu a bukwizi mu binjibo byabo mwafwa kubasele kulinga ngoco mu mbunga ya banu ku myela ya kukengela. Mu myaka ya ololo ei, mafilimu nambe bikupulo bya bukwizi binalisala ha intaneti, co banu babangi kuzenguluka kaye koshe banasa kubikenga, kubanacikala lika na kompyuta.

Kuli byuma byabibi byabingi binatundumo. Kapokola umo atala bya kunyunga baje bali mu kamenga mu America wendekele ngwendi: “Myaka 10 kunima, bakwenje na bambanda mubakele na kukobela mu kamenga njasele kubalekako byuma byabibwa nebi byabibi. Oloni banike ba ano matangwa kubasa kunjitolilila.”

Kuli Kuasa Kutalesela Munu?

Kutwasa kukulahela ngwetu biceci bikwasa banu bakale na futisi yaibwa. Biceci binalikobelesa mu byuma bya kaye, co kubyesi na kukabangeya mashiko na binangulo byakabangeyeye Yesu na baka-Kristu bakulibanga. Muka-kusoneka umo wehwile ngwendi: “Kuma kuli nzita imo ibanalu banu kwa kujeneka kubangeya Njambi ngwabo ali ku mutamba umo wa baje balilwisa ndi?” Ntwama umo wa bulombelo mu nganda ya New York wendekele ha kukabangeya mashiko na binangulo bya Njambi byendeka ha futisi ngwendi: “Biceci mu kaye koshe bili na kwombwanesa mashiko na binangulo bya Njambi, co munu kunasa kumupwila kwakwasi kukalamo nameme alilingila bije kubyapandele kutubakana mwanasa kulingila nga ali mu basi.”

Kwilukila munima kwa futisi yaibwa mu kaye kumwesa ngwabo kunapande kulingiwa bimo. Bika binapande kulingiwa? Byuma muka binapande kutenguluka? Iya asa kutengulula ebi byuma, co alinga bati ngoco?

[Majwi]

“Kutsa kwa banu babangi-bangi mu Nzita ya Kaye Yakulibanga ije yakeleko kushangumuka 1914 kutwala 1918 kwamwesele ngwe mwonyo wa banu kuwesi na seho”

[Cipalo]

BYUMA BYABIBWA NA BYUMA BYA SEHO

Byuma byabibwa byalimonekelele. Munu wasele kupwa wa kulongwa, wa bilinga byabibwa, co basele kumusingimika. Oloni bisimbu bimo kukapwile ngoco. Ano matangwa, “byuma bibali na kumona banu babangi ngwabo bya seho” binengi “byuma byabibwa.” Oloni kuli bukalu. Mu libulu lyendi lya The De-Moralization of Society, (Kubihya kwa Futisi ya Banu), muka-kutondesesa biñanda bya kusañulu wa lizina lya Gertrude Himmelfarb wasonekele ngwendi: “Banu bamona byuma byabibwa na byuma bya seho mu ngila ya kuliseza, . . . co ngwabo munu na munu ali na lisesa lya kulyangwila byuma byamona ngwendi byabibwa.”

Ngwendi byuma bibamona banu ngwabo byabibwa “binasa kupwa byuma bibakulahela, mubalizibila, tulingolingo twabo, mashiko endeka ha futisi abamona ngwabo anapande, mubamwenamo byuma nambe lingisi yabo ya byuma. Binasa kupwa byuma byoshe-byoshe byamona munu nambe cibunga ca banu kupwa bya seho.” Ano matangwa, banu babangi basinganyeka ngwabo basa kulyangwila byuma bibamona ngwabo bya seho ngeci lika munu mwakalyangwila nga alanda cuma ha maketi. Co kuma banu bali na kulyangwila bene byuma mpundu byabibwa nebi bya seho ndi?

[Cikupulo]

Ano matangwa, byuma byabibi bya kulizima nabyo buli binalisala