Ipan nopa xiuitl maseualmej pejkej tlauel amo kuali monejnemiltiaj

¿KEMA timoiljuia maseualmej pejkej amo kuali monejnemiltiaj? ¿Ipan ni tonali o kema itstoya moueyitatauaj? Sekij kiijtouaj kema pejki nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl ipan 1914, maseualmej pejkej amo kuali monejnemiltiaj. Robert Wohl, katli tlamachtia tlen panok uejkajkia, kiijkuilok ipan amochtli The Generation of 1914 (La generación de 1914): “Kema tlanki nopa ueyi tlauilankayotl, katli amo mijkej nochipa moiljuijkej ipan agosto 1914, mopatlak kej itstoyaj uan kej monejnemiltiyayaj maseualmej”.

Norman Cantor, katli momachtia tlen panok uejkajkia kiijtok: “Maske maseualmej monekiyaya kuali monejnemiltisej, ayokmo kiampa kichijkej. Tekichiuanij uan tlayakananij kinitayayaj maseualmej kejuak tlapialmej katli kinmiktiskiaj. Yeka, yon se tlamantli tlen kiijtoskiaj inijuantij o katli tlayakanaj ipan religión, kichiuaskia maseualmej amo ma mokualankaitakaj kejuak tlapialmej. [...] Tlen panok ipan nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl [1914-1918], kichijki maseualmej ayokmo tlauel ma kipatiitakaj ininnemilis”.

Ipan nopa amochtli Esquema de la Historia, H. G. Wells, katli momachtia tlen panok uejkajkia, kiijtok kema maseualmej pejkej kineltokaj evolución, kichijki “ayokmo ma moiljuikaj kej kinamiki”, o ayokmo kuali ma monejnemiltikaj. ¿Kenke kiampa panok? Miakej moiljuiyayaj maseualmej eliyayaj kejuak tlapialmej katli tlalnamikiyayaj. Wells, katli tlaneltokayaya ipan evolución, kiijtok ipan 1920: “Kiijtojkej maseualmej eliyayaj tlapialmej, kejuak chichimej katli yauij tlapeuaj [...], yeka moiljuijkej katli tlayakanayayaj, kinamikiyaya tlanauatisej uan kichiuasej sekinok ma kinmakasikaj”.

Norman Cantor kiijtok nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl kichijki ayokmo ma moyakanakaj maseualmej ika kuajkuali tlamantli. Nojkia kiijtok: “Ayokmo kinpatiitayayaj katli ya uejueyij, tlen moiljuiyayaj ipan política, kej moyoyontiyayaj yon tlen moiljuiyayaj kema se akajya moteka iuaya seyok”. Iglesias nojkia kiampa kichijkej ma moiljuikaj maseualmej pampa pejkej tlamachtiaj evolución uan kiniljuiyayaj sekinok ma tlateuikaj ipan tlauilankayotl. Frank Crozier, katli kinyakana soldados ipan Gran Bretaña kiijtok: “Iglesias katli kineltokaj Cristo, kichiuaj maseualmej ma kinekikaj temiktisej, yeka tlauel techpaleuijtokej”.

Pejkej amo kuali monejnemiltiaj

Se keski xiuitl teipa kema ya tlantoya nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl, ipan xiuitl 1920, maseualmej ayokmo moyakankej ika kuajkuali tlamantli uan pejkej moiljuiaj amo kenijki tlaj kichiuaskiaj nochi tlen kinekiskiaj. Frederick Lew­is Allen, katli momachtia tlen panok uejkajkia, kiijtok: “Uelis se tonali nopa matlaktli xiuitl tlen pejki ipan xiuitl 1920, kema ya tlantoya nopa ueyi tlauilankayotl, kiilnamikisej kej ‘Kema Ayokmo Tlatlepanitayayaj’. [...] Ayokmo kichiuayayaj kej achtouia uan ayokmo moyakankej ika kuajkuali tlamantli tlen kichiuayaya kuali ma kiyolmatikaj uan kuali ma itstokaj. Nama nopa kuajkuali tlamantli ouij kimatiskiaj sampa kipantisej”.

Ipan xiuitl 1930 maseualmej pejkej tlauel mokuesouaj uan ayokmo yolpakiyayaj kej achtouia pampa kampa ueli ayokmo kipiayayaj tomij. Uan kema nechka peuaskia nopa xiuitl 1940, pejki mochiua nopa Ompa Ueyi Tlauilankayotl kampa nojua tlauel tlasosolojkej. Maske uejueyij tlanauatianij nima pejkej kichijchiuaj bombas uan sekinok tlamantli tlen ika temiktiskiaj uan kiampa maseualmej sampa pejkej kipiaj tomij, teipa nojua tlauel tlaijiyouijkej uan kinpanok tlen tlauel amo kuali. Nopa ueyi tlauilankayotl kinnempolok miak altepemej, uan ipan Japón omej altepemej tlami ixpolijkej pampa sejse kinmajkauilijkej se bomba atómica. Uan tlauel miakej maseualmej mijkej kampa kinchiualtiyayaj ma tekitikaj. Nopa ueyi tlauilankayotl kichijki ma mikikaj cincuenta millones tlakamej, siuamej uan konemej.

Kema mochijtoya nopa Ompa Ueyi Tlauilankayotl, maseualmej ayokmo moyakankej ika kuajkuali tlamantli uan pejkej monejnemiltiaj kej inijuantij kinekiyayaj. Se amochtli kampa kiijtoua kenijkatsa mopatlak kej monejnemiltiyayaj maseualmej (Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45) kiijtoua: “Maseualmej nojkia kichiuayayaj sanse kej katli tlateuiyayaj uan yeka moiljuijkej kema mochijtoya nopa ueyi tlauilankayotl, amo kenijki tlaj kichiuaskiaj tlen amo kuali o auilnemiskiaj. [...] Maseualmej amo kuali kiyolmatiyayaj uan yeka ayokmo moyakanayayaj ika kuali tlamantli. Kanajya moiljuiyayaj amo itstoskiaj miak tonali, uan ayokmo kipatiitayayaj ininnemilis sanse kej kampa tlateuiyayaj”.

Maseualmej kimatiyayaj ueliskiaj kinmiktisej, yeka kinekiyayaj kinixmatisej sekinok maseualmej uan moyolpakiltisej maske san eliskia se keski tonali. Se siuatl katli eua Gran Bretaña moiljuiyaya amo kenijki tlaj kichiuaskiaj tlen amo kinamiki ipan nopa tonali. Ya kiijtok: “Tojuantij amo timomekatiyayaj, kiampa tijchiuayayaj pampa mochijtoya se ueyi tlauilankayotl”. Uan se soldado katli eua Estados Unidos kiijtok: “Maske miakej moiljuiskiaj tijchiuayayaj tlen amo kinamiki, nojua tieliyayaj titelpokamej uan tijmatiyayaj ueliskiaj techmiktisej”.

Miakej katli amo mijkej ipan nopa ueyi tlauilankayotl, tlauel tlaijiyouijkej pampa kiilnamikiyayaj miak tlamantli tlen kiitakej. Nama, miakej katli eliyayaj konemej uan momanauijkej ipan nopa tonali, nojua kiilnamikij tlamantli tlen amo kuali tlen kinpanok. Miakej moiljuiyayaj ayokmo kuali itstoskiaj teipa uan ayokmo kimatiyayaj tlake kuali uan tlake amo kuali. Uan pampa ayokmo kintlepanitayayaj tekichiuanij, maseualmej pejkej moiljuiaj ueliyayaj kichiuasej san tlen kinekisej.

Tlen maseualmej kinejkej kipatlasej

Kema tlanki nopa Ompa Ueyi Tlauilankayotl, kiski miak amatlajkuiloli kampa kiijtouayaya kenijkatsa maseualmej auilnemiyayaj. Se tlen nopa amochtli tlen itoka Kinsey, kipiayaya kipano ochocientos iamayo uan kichijkej ipan Estados Unidos ipan xiuitl 1940. Kema ya kistoya nopa amochtli, miakej maseualmej ayokmo kenijki kiitayayaj kamanaltisej tlen kema auilnemiyayaj, uan achtouia amo kiampa kichiuayayaj. Maske teipa kiijtojkej nopa amochtli kiijtouayaya miak tlamantli tlen katli mosiuanekiyayaj, motlakanekiyayaj uan sekinok tlamantli tlen amo kuali, nojkia kiijtojkej kema tlantoya nopa ueyi tlauilankayotl miakej maseualmej pejkej ayokmo kuali monejnemiltiaj.

Se keski tonali maseualmej kinekiyayaj kinextisej kuali monejnemiltiyayaj. Yeka ipan radio, cine uan ipan televisión amo kikauayayaj ma kakisti yon ma nesi tlen amo kinamiki. Maske kiampa kichiuayayaj, amo miak tonali kiampa kichijkej. William Bennett, se secretario de Educación tlen Estados Unidos, kiijtok: “Ipan xiuitl 1960, maseualmej pejkej kichiuaj miak tlamantli tlen amo kinamiki uan tlen miakej kiijtoskiaj moneki amo kichiuasej”. Ipan sekinok altepemej nojkia pejkej kiampa kichiuaj. ¿Kenke kiampa kichijkej ipan xiuitl 1960?

Ipan nopa xiuitl maseualmej kinijixnamijkej tlanauatianij uan pejkej kiijtouaj nojkia monekiyaya kinkauilisej siuamej ma kichiuakaj sanse tlamantli kej tlakamej, uan sekinok kiijtouayayaj kinekiyayaj kitlapejpenisej tlaj eliskia tlakamej o siuamej. Nojkia pejkej kichijchiuaj pajtli tlen kichiuayaya amo ma konepiakaj. Yeka, maseualmej moiljuiyayaj maske amo mosenkajtoyaj ueliskiaj motekasej sansejko.

Ipan nopa tonali katli tematiltiyayaj se keski tlamantli, ipan cine uan ipan televisión ayokmo pinauayayaj kinextisej tlen amo kuali. Zbigniew Brzezinski katli achtouia tlayakanayaya ipan Consejo Nacional de Seguridad tlen Estados Unidos, teipa kiijtok tlen kipanoltiyayaj ipan televisión “kinextiyaya amo kenijki tlaj se akajya tlauel moyolpakiltia, tlaj tlauel mosisinia, kintlaijiyouiltia sekinok o auilnemi”.

Ipan xiuitl 1970, maseualmej pejkej kitekiuiaj tlen ika kiitayayaj películas. Yeka ininchaj ueliyayaj kiitaj kampa nesiyayaj momekatiaj uan kichiuayayaj sekinok tlamantli tlen amo kinamiki. Nopa amo kema kiitaskiaj kampa itstoskiaj miakej. Uan ipan ni tonali, ipan nochi Tlaltipaktli, ika internet maseualmej katli kipiaj computadora uelij kitlachiliaj pornografía.

Tlauel amo kuali tlen kinpano maseualmej pampa kiampa kichiuaj. Namanok se tlakatl katli tlayakana ipan se tlatsaktli tlen Estados Unidos kiijtok: “Kipia matlaktli xiuitl, ueliyaya nikamanalti ininuaya telpokamej katli asiyayaj, uan tikijtouayayaj tlake kuali uan tlake amo kuali. Uan telpokamej katli nama asij ayokmo kikuamachiliaj nopa”.

¿Tlake uelis techpaleuis?

Tlaj tijnekij timonejnemiltisej kej kinamiki amo techpaleuis tlaj tiasej ipan iglesias. Nopaya amo kichiuaj tlen toTeotsij tlanauatia kej kichiuayayaj Jesús uan itokilijkauaj, inijuantij kichiuaj kej maseualmej katli amo kuali monejnemiltiaj. Se tlajkuilojketl kiijtok: “Nochi katli yauij tlateuiaj, kiniljuiaj toTeotsij kinpaleuis ma tlatlanikaj”. Se tlakatl katli eua Nueva York uan tlayakana ipan se Iglesia kiijtok tlen iglesias uan tlen toTeotsij kineki ma kichiuakaj: “San ipan Iglesia tlauel amo ouij tikalakis, nojua tlauel ouij tijmatis titlejkos ipan se autobús”.

Nochi nopa amo kuali tlamantli tlen kichiuaj maseualmej kinextia moneki se akajya kipatlas se tlamantli. ¿Tlake moneki kipatlas? ¿Ajkia uelis kichiuas uan kenijkatsa kichiuas?

[Tlajtoli katli pankisa]

“Ipan nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl [1914-1918] kinmiktijkej miakej maseualmej, yeka sekinok ayokmo tlauel kipatiitayayaj ininnemilis”

[Recuadro]

TIJPIAS UAN TIJNEXTIS KUAJKUALI TLAMANTLI

Achtouia kema kiijtouayayaj se akajya kinextiyaya kuajkuali tlamantli, kinekiyaya kiijtos amo tlachtekiyaya, amo moiljuiyaya tlen amo kinamiki uan nochi kitlepanitayayaj. Uan nama nopa tlajtoli tijpias kuajkuali tlamantli kipatlatokej ika tijnextis kuajkuali tlamantli. Maske kiampa kiijtouaj, nopa tlajtoli amo kiijtosneki sanse tlamantli. Kiampa kiijtoua Gertrude Himmelfarb ipan nopa amochtli The De-Morali­zation of Society (La crisis moral de la sociedad): “Kema se akajya kinextia kuajkuali tlamantli amo eli sanse kej kema se akajya kipia kuajkuali tlamantli, [...] pampa sejse uelis kitlapejpenis tlake kuajkuali tlamantli kineki kinextis”.

Nopa siuatl kiijtok kema se akajya kipia kuajkuali tlamantli nojkia kiijtosneki “tlen kineltoka, tlen moiljuia, kej eli, tlen momajtok kichiua, ipan tlen motemachia, tlen kitlapejpenia kichiuas, tlen kichikoita uan kema kichiua sekinok tlamantli. Nopa tlajtoli kiijtosneki nochi tlen kipatiita se akajya, se keskij maseualmej, uan se keskij altepemej”. Ipan ni tonali maseualmej kinextiaj nopa kuajkuali tlamantli tlen inijuantij kitlapejpeniaj sanse kej kitlapejpeniskiaj tlen kikouasej kampa tlanamakaj. ¿Kinextia o kipia kuajkuali tlamantli se akajya tlen kiampa kichiua?

[Tlaixkopinkayotl]

Kej panotia tonali, nojua tlauel miakej uelis kitlachilisej tlen amo kinamiki