Ge Boitshwaro bo Phuhlama go sa Letelwa

O KA re ke neng mo boitshwaro bo thomilego go phuhlama go sa letelwa? Nakong ya bophelo bja gago, goba mohlomongwe bja bagwera ba gago goba ba leloko bao ba go fetago? Ba bangwe ba re Ntwa ya I ya Lefase, yeo e thomilego ka 1914, e dirile gore boitshwaro bo phuhlame ka tsela ye e sa kago ya bonwa mehleng ya rena. Moprofesara wa histori Robert Wohl o ngwadile ka pukung ya gagwe yeo e bitšwago The Generation of 1914 gore: “Bao ba phetšego nakong ya ntwa ba be ba sa kgone go kgaotša go dumela gore ka August 1914 lefase le lengwe le ile la fedišwa gomme gwa thoma le lengwe.”

Radihistori Norman Cantor o re: “Kae le kae, ditekanyetšo tša boitshwaro—tšeo di šetšego di phuhlame—di sentšwe. Ge e ba bo-radipolitiki le balaodi ba ile ba swara batho ba dimilione bao ba ba bušago bjalo ka diphoofolo tšeo di yago go bolawa, gona ke melao efe ya bodumedi goba ya boitshwaro yeo e ka hlwago e thibela batho go swarana ka sehlogo se swanago le sa dibata tša naga? . . . Dipolao tše sehlogo tša Ntwa ya Pele ya Lefase [1914-18] di gobošitše bohlokwa bja bophelo bja motho ka mo go feletšego.”

 Ka pukung ya gagwe e akaretšago e bitšwago The Outline of History, radihistori wa Moisemane H. G. Wells o boletše gore e bile ka morago ga go amogelwa ga thuto ya tlhagelelo moo “go phuhlama ga kgonthe ga boitshwaro go ilego gwa thoma.” Ka baka la’ng? Ba bangwe ba be ba nagana gore motho ke feela mohuta o phagamego wa phoofolo. Wells, yoo a bego a dumela thuto ya tlhagelelo, o ngwadile ka 1920 gore: “Ba ile ba phetha ka gore batho ke diphoofolo tšeo di dulago ka sehlopha go swana le mpša ya go tsoma ya kua India . . . , ka gona go ile gwa bonala go lokile go bona gore dimpša tše dikgolo tšeo e lego batho di swarane ka sehlogo le go gatelelana.”

Ka kgonthe, go etša ge Cantor a boletše, ntwa ya pele ya lefase e bile le mafelelo a sehlogo ditekanyetšong tša batho tša se se nepagetšego le se se fošagetšego. O hlalositše gore: “Moloko wa kgale o ile wa tšweletšwa o phošitše dilong ka moka—dipolitiking tša wona, moaparong wa wona le tseleng yeo o bego o lebelela dikopano tša botona le botshadi ka yona.” Dikereke, tšeo di sentšego dithuto tša Bokriste ka go ruta thuto ya tlhagelelo le ka go kgothaletša mahlakore ao a lwago, di tsentše letsogo kudu go phuhlameng ga boitshwaro. Molaodi wa Mašole wa Brithania e lego Frank Crozier o ngwadile gore: “Dikereke tša Bokriste di tšwa pele ka go kgothaletša kganyogo ya go bolaya yeo re nago le yona gomme re di dirišitše ka bolokologi.”

Melao ya Boitshwaro e a Lahlwa

Ngwaga-someng wa ka morago ga Ntwa ya I ya Lefase—woo go thwego ke Ngwaga-some wa Katlego—melao ya kgale ya boitshwaro le dithibelo di ile tša lahlwa gomme tša tšeelwa legato ka pono e rego mohuta o mongwe le o mongwe wa boitshwaro o a amogelega. Radihistori Frederick Lewis Allen o itše: “Nywaga e lesome yeo e latetšego ka morago ga ntwa e ka bitšwa ka mo go swanetšego gore ke Ngwaga-some wa Boitshwaro bjo Bobe. . . . Ge tsela ya kgale ya bophelo e fela go ile gwa fela le melao yeo e bego e dirile gore bophelo e be bjo bohlokwa le gona bo be le morero gomme ga se gwa ba bonolo go hwetša melao ya boitshwaro yeo e bego e tla e tšeela legato.”

Tšhaparego e Kgolo ya lefase ya bo-1930 e ile ya phonkgetša batho bodiiding bja go šiiša gomme seo sa dira gore batho ba bantši ba thome go naganišiša ka dilo. Lega go le bjalo, mafelelong a ngwaga-some woo lefase le be le tsene ntweng e nngwe e senyago le go feta—Ntwa ya II ya Lefase. Go se go ye kae ke ge dinaga di dira dibetša tše di boifišago tše di bolayago gomme tša ntšha lefase Tšhaparegong ka go akgofa eupša tša le tsenya tlaišegong le poifong yeo go lego thata go e nagana. Mafelelong a ntwa, metse e mentši e be e le marope, Japane go sentšwe e mebedi gomme motse o mongwe le o mongwe o sentšwe ka pomo e tee ya athomo! Batho ba dimilione ba hwile dikampeng tše sehlogo tša tshwenyo. Ka kakaretšo, ntwa ye e bolaile banna, basadi le bana ba dimilione tše 50.

Nakong ya maemo a šoro a Ntwa ya II ya Lefase, batho ba ile ba itirela melao ya bona ya boitshwaro go e na le go swarelela ditekanyetšong tše di amogelegago tšeo ba bego ba phela ka tšona ka nako e telele. Puku e nago le sehlogo se se rego Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 e  boletše gore: “Go be go bonala eka melao ya boitshwaro bja tša botona le botshadi e be e lahlilwe nakong ya ntwa ka ge boitshwaro bjo bo bego bo dumelelwa ntweng bo ile bja tsena setšhabeng. . . . Go akgofa ga boemo le lethabo leo le tlišitšwego ke ntwa ka pela di ile tša fediša melao ya boitshwaro gomme bophelo bja bao ba šetšego gae bo ile bja bonala bo se na mohola e bile e le bjo bokopana go swana le bja bao ba lego ntweng.”

Go dula ga batho ba tšhogile gore ba tla hwa go ile gwa gakatša go hlologelwa ga bona ditswalano tša lerato, gaešita le ge e ka ba tša nakwana. Ge mosadi yo mongwe wa lapa wa kua Brithania a lokafatša go dumelelwa ga boitshwaro bjo bobe nywageng yeo ya ge maikwelo a batho a huduegile o itše: “Ga se gore re be re gobogile, go be go lwewa.” Lešole le lengwe la Amerika le dumetše ka gore, “Go ya ka ditekanyetšo tša ba bantši re be re gobogile, eupša re be re sa le bafsa le gona re be re ka hwa letšatši le le latelago.”

Baphologi ba bantši ba ntwa yeo ba ile ba tlaišega ka baka la dilo tše boifišago tšeo ba di bonego. Go fihlela lehono, ba bangwe go akaretša le bao ka nako yeo e bego e sa le bana, ba tlaišwa ke go gopola dilo tšeo di diregilego ka nako yeo le letšhogo la gore dilo tšeo di sa direga gape. Ba bantši ba ile ba lahlegelwa ke tumelo gotee le maikwelo a se se nepagetšego le se se fošagetšego. Ka ge ba be ba se sa hlompha batho le ge e le bafe bao ba bego ba ka bea ditekanyetšo tša se se nepagetšego le se se fošagetšego, batho ba ile ba thoma go bona melao ka moka e le yeo e ithekgilego ka maemo.

Ditekanyetšo tše Difsa tša Boitshwaro

Ka morago ga Ntwa ya II ya Lefase, go ile gwa gatišwa dipoelo tša dinyakišišo tša mabapi le boitshwaro bja batho bja tša botona le botshadi. Kua United States nyakišišo e nngwe e bjalo ye e dirilwego ka bo-1940 e be e le Kinsey Report yeo e bego e e-na le matlakala a fetago a 800. Ka baka la seo, batho ba bantši ba ile ba thoma go bolela ka bolokologi ka ditaba tša botona le botshadi, e lego taba yeo pele e bego e sa bolelwe ka bolokologi. Gaešita le ge dipalo-palo tšeo di neilwego pegong yeo tša bao ba dirago bosodoma le boitshwaro bjo bongwe bjo bo sa tlwaelegago bja tša botona le botshadi di ile tša lebelelwa e le tše feteleditšwego, nyakišišo yeo e utollotše go phuhlama mo go makatšago ga boitshwaro mo go bilego gona ka morago ga ntwa.

Ka nako e itšego go ile gwa dirwa maiteko a go boloka mekgwa e mebotse. Ka mohlala, mananeo a boitshwaro bjo bo gobogilego a ile a lekodišišwa radiong, difiliming le thelebišeneng. Eupša seo ga se sa direga ka nako e telele. Yo e bego e le mongwaledi wa lefapha la thuto la U.S. e lego William Bennett o hlalositše gore: “Lega go le bjalo, ka bo-1960 Amerika e ile ya thoma go nwelela ka lebelo go seo go ka thwego ke go senywa ga tlhabologo.” Se se ile sa bonagala dinageng tše dingwe tše dintši. Ke ka baka la’ng boitshwaro bo ile bja phuhlama ka lebelo ka bo-1960?

Ngwaga-someng woo, mo e nyakilego go ba ka nako e tee, go ile gwa hlongwa mokgatlo wa tokologo ya basadi gomme gwa ba le phetogo e kgolo  ponong ya batho ka tša botona le botshadi gaešita le seo go thwego ke melao e mefsa ya boitshwaro yeo e sepedišanago le phetogo yeo. Le gona go ile gwa dirwa diphilisi tša dithibela-pelego tšeo di šomago. Ge batho ba be ba kgona go ba le dikopano tša botona le botshadi ntle le poifo ya go ima, “dikopano tša botona le botshadi tšeo baratani ba di dirago ntle le boitlamo” di ile tša tlwaelega.

Ka nako e swanago, dikgatišo, difilimi le thelebišene di ile tša nyefiša melao ya tšona ya boitshwaro. Ka morago Zbigniew Brzezinski, yo e bego e le molaodi wa U.S. National Security Council o boletše mabapi le melao ya boitshwaro yeo e tšweletšwago go TV gore: “Go molaleng gore e phagamiša go ikgotsofatša, e dira gore bošoro bjo bo tseneletšego le sehlogo di bonale e le dilo tše di tlwaelegilego [e bile] di kgothaletša boitshwaro bjo gobogilego bja tša botona le botshadi.”

Ka bo-1970 go be go šetše go e na le metšhene ya go bapala dikhasete tša dibidio (VCR). Batho ba be ba kgona go bogela diswantšho tše di gobogilego ka magaeng a bona, e lego diswantšho tšeo di bontšhago dikopano tša botona le botshadi molaleng tšeo ba bego ba ka se ke ba rata go bonwa ba di bogetše lefelong la dipaesekopo. Morago bjale, ka Internet, diswantšho tše di kgothaletšago bootswa tšeo di šišimišago di a hwetšagala dinageng tše dintši go dikologa lefase go batho le ge e le bafe bao ba nago le computer.

Ditla-morago tša se di a boifiša ka ditsela tše dintši. Morago bjale mohlapetši wa kgolego ya kua U.S. o boletše gore: “Nywageng e lesome e fetilego ge bafsa ba be ba e-tla kgolegong, ke be ke kgona go boledišana le bona ka se se nepagetšego le se se fošagetšego. Eupša bafsa bao ba tlago kgolegong gona bjale ga ba tsebe se se nepagetšego le se se fošagetšego.”

Motho a ka Retologela Kae?

Re ka se ke ra retologela dikerekeng tša lefase bakeng sa tlhahlo ya boitshwaro. Go e na le go kgothaletša melao ya motheo ya go loka go etša ge Jesu le balatedi ba gagwe ba lekgolong la pele la nywaga ba dirile, dikereke di iphetotše karolo ya lefase le le ditiro tša lona tše kgopo. Mongwadi yo mongwe o botšišitše gore: “Ke ntwa efe e kilego ya lwewa yeo go yona go sego gwa ka gwa bolelwa gore Modimo o ka mahlakoreng ka bobedi?” Ge e le mabapi le go kgothaletša ditekanyetšo tša Modimo tša boitshwaro, nywageng e fetilego moruti yo mongwe wa New York City o itše: “Kereke ke wona mokgatlo o nnoši lefaseng woo o sa nyakego dilo tše dintši go ditho tša wona go feta tšeo di nyakegago ge motho a namela pese.”

Go molaleng gore go phuhlama mo gogolo ga boitshwaro lefaseng le go bontšha gore go swanetše go dirwe selo se sengwe ka go akgofa. Eupša selo seo ke’ng? Ke phetogo efe yeo e nyakegago? Ke mang yo a ka e dirago, gona e tla fihlelelwa bjang?

[Seswantšho go letlakala 23]

“Dipolao tše sehlogo tša Ntwa ya Pele ya Lefase [1914-18] di gobošitše bohlokwa bja bophelo bja motho”

[Seswantšho go letlakala 25]

Boithabišo bjo bo gobogilego bo tšwela pele go hwetšagala gabonolo

[Lepokisi go letlakala 24]

Ditekanyetšo Ge Di Bapišwa Le Melao Ya Boitshwaro

Ditekanyetšo di kile tša kwešišwa gabotse. Go be go tsebja gore motho o a botega, o hlwekile, o a hlomphega goba ga go bjalo. Ga bjale polelwana “melao ya boitshwaro” e tšeetše lentšu “ditekanyetšo” legato. Eupša go na le bothata tabeng ye, go etša ge setsebi sa histori Gertrude Himmelfarb a bolela ka pukung ya gagwe e bitšwago The De-Moralization of Society gore: “Motho a ka se ke a hlalosa ditekanyetšo kamoo a ka hlalosago melao ya boitshwaro ka gona, . . . gore motho yo mongwe le yo mongwe o na le tokelo ya go ikgethela ditekanyetšo tša gagwe.”

O bolela gore ditekanyetšo “e ka ba ditumelo, pono, boemo bja kgopolo, tsela yeo motho a ikwago ka yona, mekgwa ya motho, melao ya boitshwaro yeo e amogelwago ka kakaretšo, dilo tšeo motho a di ratago, pono e fošagetšego ka dilo gaešita le tsela yeo motho a tlwaetšego go dira dilo ka yona—selo le ge e le sefe seo motho, sehlopha goba setšhaba se se tšeago e le sa bohlokwa ka nako le ge e le efe le bakeng sa morero le ge e le ofe.” Lekokong la lehono leo le dumelelago dilo, batho ga ba ipone phošo ge ba kgetha melao ya bona ya boitshwaro go etša ge ba kgetha dilo tšeo ba di rekago lebenkeleng. Eupša ge go e-ba bjalo, go direga’ng ka ditekanyetšo tša kgonthe le boitshwaro?