Inmabeban Maong so Moralidad na Mundo

KAPIGAN ginmapo ya inmabeban maong so moralidad na mundo? Kasin diad panaon mo odino diad panaon na saray kakanayon tan kakaarom ya mas matatken ed sika? Ibabaga na arum ya ginmapo itan nen 1914, nen agaway World War I. Oniay insulat na professor na history ya si Robert Wohl ed libro ton The Generation of 1914: “Ngalngali agmakapanisia iramay akaligtas ed guerra ya nen Agosto 1914, anguma-uman ya maong so mundo tan agla itan ompawil ed dati.”

Imbaga na historian ya si Norman Cantor: “Say dati la ya abebbeban estandarte na totoo et lalon linmoor, inerman ya pasen. Nen guerra, inturing na saray politiko tan heneral so minilyon ya totoon walad sakop da ya singa ayayep ya imbakid pamateyan ed sikara. Lapud satan, agla napatunda na relihyon o estandarte so aliwliwa tan maruksan panagtrato na totoo ed kada sakey. . . . Say brutal ya impamatey ed dakel ya totoo nen World War I [1914-18] et inyabeba toy panamabli na too ed bilay, ya singa anggapoy kana na satan.”

Imbaga na English historian tan ebolusyonista ya si H. G. Wells diad libro ton The Outline of History ya “ginmapon inmabebay moralidad na mundo” nen anisiaan na totoo so teorya na ebolusyon. Akin ey? On ta iisipen na arum ya say too et mas atagey ya klase na ayep. Onia ni insulat nen Wells nen 1920: “Anisia so too ya sikatoy singa sakey ya ayep, ya manbibilay kaibay arum ya kapara ton ayayep tan grupo-grupo iran manhu-hunting, ya singa samay sakey ya klase na masebeg ya aso diad India . . . , kanian parad sikara, no siopa may mas mabiskeg tan makapanyari, sikatoy walay karapatan ya mantaktakot tan manuley.”

Singa impaimano nen Cantor, inuman ya maong na World War I so estandarte na totoo tungkol ed duga tan aliwa. Oniay impaliwawa to: “Anggapo lay pibabali tan respeto na totoo ed amin ya ibabaga na saray maedad tungkol ed politika, panangawes, tan sex.” Baleg met so papel na simbaan ed inyabeban maong na moralidad na totoo ta dinutakan toy Kristianon bangat. Inawat toy teorya na ebolusyon tan sinugsogan to ray bansa ya manlalaban. Oniay insulat na British Brigadier General ya si Frank Crozier: “Saray Kristianon Simbaan so talagan nampaseseg ed saray totoo ya onlan miguerra, kanian sinamantala mi suporta ra.”

Imbaliwala so Estandarte ed No Antoy Duga tan Aliwa

Kayari World War I, nen 1920’s, imbaliwala na totoo iray datin estandarte ed moral. Parad sikara, anggan anto nayari. Oniay imbaga na historian ya si Frederick Lewis Allen: “Say sinmublay ya samploran taon kayari guerra et duga labat ya tawagen ya Dekada na Aliwliwan Ugali. . . . Nen anguma-uman so mundo, naandi met la ray estandarte ya angiter na direksion ed bilay, tan mairap la iratan ya ipawil.”

Nen 1930’s, binmagsak so ekonomiya na mundo. Kanian dakel ya totoo so inmirap. Insan nen bandad sampot na satan ya dekada, wala lamet so agawan makapataktakot ya guerra​—say World War II. Ag-abayag, saray bansa et nanggaway makapatey iran armas. Tua, asolusyonan na satan so problema ed ekonomiya balet pinairap tan tinaktakot ton maong iray totoo. Kayari guerra, nilasus ya syudad so agaygay; duaran syudad ed Japan so aderal ya maong lapu labat ed sansakey ya atomic bomb ya impelag ditan. Minilyon met so inatey diad saray makapataktakot ya concentration camp. Ami-amin, manga 50 milyon ya lalaki, bibii, tan ugugaw so inatey.

Nen World War II, imbes ya tumboken na totoo imay datin estandarte tungkol ed duga tan aliwa, ginawa da no antoy labay da. Oniay imbaga na libron Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45: “Nen panaon na guerra, anggapoy kontrol na totoo ed pisekso, singa nagmaliw ya lisensia ra so piguerra pian magmaliw iran imoral. . . . Lapud guerra, nagmaliw ya imoral iray totoo ta pakalikna da et antiktikey tan anggapoy kana na bilay, ya singa katikey na bilay na saray migueguerran sundalo.”

Lapud anggan anton oras et nayarin ompatey so sakey, labay na totoo ya walay mangarod sikara, anggano temporaryo labat. Oniay imbaga na sakey ya British ya asawan bii pian idepensa so impankonsinte ed imoral ya kabibilay diad saraman ya taon: “Aliwa kami pan imoral, wala kasi nagagawan guerra ed saman.” Onia met so inamin na sundalon Amerikano: “No diad pakanengneng na dakel ya totoo, imoral kami. Pero, ugugaw kami ni tan agmi nibaga no mabilay kami ni nabuas.”

Dakel so akaligtas ed guerra ya nanirap lapud saray anengneng dan makapataktakot ya agawa. Wala ray totoo, kaiba la ray ugugaw ni nen agaway guerra, ya a-trauma lapud saray singa bangungot ya naeksperiensya da nensaman. Dakel so agla manisia ed Dios tan agda la amtay duga tan aliwa. Nakal so respeto da ed saray autoridad ya dapat komon et mangibangat ed no antoy duga tan aliwa, kanian parad sikara et manguuman iray estandarte depende ed situasyon.

Saray Ituturing Da Lan Normal

Kayari World War II, wala ray im-publish ya report tungkol ed seksual ya kagagawa na too. Sakey ed saratan et diad United States nen 1940’s, say Kinsey Report ya masulok ya 800 pahina. Lapud satan ya report, agla nababaingan iray totoo ya pantongtongan so anggan anto tungkol ed sex, anta dati et agda itan maslak ya nata-topic. Anggano naamtaan lanlamang ya alablabas o eksaherado so statistics ya inter na satan ya report tungkol ed saray homoseksual tan arum nin imoral ya kagagawa, ipapanengneng na report ya inmabeban maong so moralidad na mundo kayari na guerra.

Wala met so panaon ya sinali na totoo ya tumboken so estandarte ed no antoy duga tan aliwa. Singa bilang, imbawal iray imoral ya palabas diad saray radio, pelikula, tan TV. Balet, ag-itan nambayag. Oniay impaliwawa na datin U.S. secretary of education ya si William Bennett: “Kasabi 1960’s, bigbigla tan tuloytuloy ya inuman na Amerika so estandarte da ed no antoy duga tan aliwa.” Tan ontan met so ginawa na dakel ya bansa. Akin et inmabeban maong so moralidad nen 1960’s?

Diad satan ya dekada, halos nambansag ya ginmapo iray organisasyon ya mangilalaban ed kalayaan na saray bibii tan say baleg ya pananguman na panmoria ed sex, a tatawagen ya balon moralidad. Ontan met, na-imbento iray epektibon pills pian nakontrol so panlukon. Kanian lapud sarag na totoo so mi-sex ya agla ra natatakot ya ompan makalukon o nalukonan ira, nagmaliw lan normal so seksual ya pirerelasyon anggano agni ra kasal.

Ontan met, inekal la na media, pelikula, tan TV iray totontonen ed moral. Ag-abayag et oniay imbaga na datin lider na U.S. National Security Council ya si Zbigniew Brzezinski tungkol ed saray totontonen ed ipapalabas diad TV: “Malinew ya kokonsintien day sobran pamaliket ed sarili, ipapanengneng dan normal labat so kaugsan tan panagpairap, tan ayos met labat so pi-sex ed anggan siopa.”

Nen 1970’s, inmuso so VCR o betamax. Anggan walad abung, sarag la na totoo so manbantay na imoral iran palabas ya agdan balot bantayan ed saray sinean. Tan natan, lapud Internet, anggan siopa ed interon mundo et nayarin makabantay na saray malalaswan pornograpiya diad kompyuter.

Makapataktakot iray resulta. Diad agano ni, oniay imbaga na sakey ya guardia na prisoan ed U.S.: “Diad apalabas ya samploy taon, no wala ray kalangweran ya nakukulong, nakakatongtong ko ni ra tungkol ed no antoy duga tan aliwa. Natan balet, aray kalangweran ya nakukulong, anggapoy ideya da ed satan.”

Iner Tayo Manpaigiya?

Ag-itayo natulongan na saray simbaan tungkol ed moral. Ta imbes ya ibangat da iray matunong ya prinsipyo nen Jesus tan na saray disipulo to nensaman, nagmaliw iran parte na mundo tan akibabali ira ed saray mauges ya kagagawa. Oniay intepet na sakey ya writer: “Dinan ed saray bansan akisali ed guerra so angibagan anggapo ed panig da so Dios?” Diad apalabas iran taon, oniay imbaga na sakey ya lider na simbaan ed New York City tungkol ed panumbok ed estandarte na Dios ed moral: “Say simbaan so saksakey ya organisasyon ed mundo ya abebbeba so estandarte to ta mas mainomay ni makapasok ditan nen say onlugan ed bus.”

Malinlinew ya pian nasolusyonan so abebbeban moralidad na totoo, kailangan ya walay umanen. Pero, panon? Anto ray umanen? Siopay makagawa ed satan, tan panon ya nagawa ’tan?

[Blurb]

“Say brutal ya impamatey ed dakel ya totoo nen World War I [1914-18] et inyabeba toy panamabli na too ed bilay, ya singa anggapoy kana na satan”

[Litrato]

Anggan iner et wala ray mauges ya panagligliwaan