Imëka mana allikuna mas miranqan tiempu

¿IMËTAN nunakunaqa mas mana allikunata rurar qallëkuyarqan? ¿Qampa tiempuykichöku o mayorna familiëkikuna o amïguykikuna kawayanqan tiempuku? Wakinkunam niyan 1914 wata Punta kaq Jatun Guërra kanqampita, nunakuna imëka mana allikunata rurar qallayanqanta. The Generation of 1914 (La generación de 1914) niyanqan libruchömi unë pasakunqanta willakoq profesor Robert Wohl këta qellqarqan: “Guërra pasariptin kawëkar quedaqkunaqa manam qonqëta puëdiyarqantsu, 1914 wata agostu killapita nunakuna jukläyana portakuyanqanta”.

Unë pasakunqanta willakoq Norman Cantor nunam këta nin: “Mana allitana rurëkaq nunakunaqa, munayanqannönam kawar qallëkuyarqan. Gobiernukuna y soldädukunata mandaqkuna poderninkunachö nunakunata wanutsiyänampaq animalkunatanö tratashqa kayaptinmi, ima alli o mana alli kanqanta musyayanqan o religionkunachö yachatsikuyanqampis, nunakunata micharqannatsu mantsëpaq chukaru animalkunanö tratanakuyänanta [...]. Punta kaq Jatun Guërrachö [1914-1918] mëtsikaq nunakunata wanutsiyanqanmi, nunakunapa vïdanta mana väleqpaq churarqan”.

Esquema de la Historia niyanqan libruchömi unë pasakunqanta willakoq H. G. Wells nuna nirqan, animalkunapita shamunqantsikta creir, nunakuna “ima alli o mana alli kanqanta cuentaman manana churayanqanta” o mana allina portakuyanqanta. ¿Imanirtan tsënö nirqan? Wakin nunakunam niyaq, animalkunapita ichik mas allilla kanqantsikta. Wells nunapis animalpita shamunqantsiktam creeq. Pëmi 1920 watachö këta nirqan: “Wakinkunaqa niyarqan nunakunaqa animalkunanö juntu këta munanqantsikta, peru animalkunata wanutsir puritsiyanqan allqunö kanqantsikta [...]. Tsëmi pëkunaqa allitanö rikäyarqan jatusaq allqunö kaqkuna wakinkunata mantsakätsir dominayanqanta”.

Norman Cantor nuna ninqannöpis, Punta kaq Jatun Guërraqa nunakuna imanö portakuyanqantam pasëpa cambiarqan. Këtapis ninmi: “Polïtica asuntuchö, vistikuy asuntuchö y oqllanakuy asuntuchöpis, edäna kaqkuna niyanqantaqa manam cuentaman churayarqannatsu”. Nunakuna tsënö portakuyänampaqqa iglesiachö dirigeqkunam culpayoq kayarqan. Pëkunaqa Bibliachö ninqanta defendiyänampa rantinmi, animalkunapita shamunqantsikta neqkunata yanapayarqan, y guërrachö këkaqkunatam pelyar sïguiyänampaq animayarqan. Gran Bretäñapita soldädukunata mandaq Frank Crozier nunam këta qellqarqan: “Iglesiakunachö dirigeqkunam masqa nunakunata animayan, nuna mayinkunata mana llakipashqa wanutsiyänampaq, y tsëta rurayanqanmi noqakunatapis yanapayämashqa”.

Ima alli o mana alli kanqanta cuentaman churayannatsu

Punta kaq Jatun Guërra pasanqampita qallanan chunka watakunaqa, manam nunakuna cuentaman churayarqannatsu ima alli o mana alli kanqanta. Tsëpa rantinqa, imapis allillana kanqantam pensayarqan. Unë pasakunqanta willakoq Frederick Lewis Allen nunam këta nirqan: “Guërra pasanqampita qallanan chunka watakunataqa, capazchi imëllapis ‘Nunakuna Mana Alli Portakuyanqan Chunka Watakuna’ nir yarpäyanqa. [...] Tsë tiempu manaraq chämuptinqa, imanö portakuyanqanmi nunakunata yanaparqan shumaq y kushishqa kawakuyänampaq, y imanö portakuyanqampita mas allita tariqa manam fäciltsu karqan”.

1920 watapita 1930 watayaq alli kawakushqa karpis, 1930 watapitaqa Alläpa Llakikuy niyanqan kaptinmi, atskaq nunakuna pasëpa waktsa quedayarqan. 1939 wata witsanmi mëtsëpita nacionkuna yapë guërraman yëkuyarqan, y tsënömi Ishkë kaq Jatun Guërra qallarqan. Tsë höram puëdeq nacionkunaqa, imëkata ushakätseq armakunata rurar qallëkuyarqan. Qellëyoqna karpis, nunakunaqa imëkatam sufriyarqan y imëpis mana pasanqankunatam rikäyarqan. Guërrachöqa atska markakunatam ushakätsiyarqan, y Japonchöpis bomba atömica niyanqanwanmi, ishkë markakunata pasëpa ushakätsiyarqan. Mëtsika nunakunanam prësurätsiyanqan y trabajatsiyanqan carcelkunachö wanuyarqan. Tsë guërrachöqa ollqukuna, warmikuna y wamrakunam wanuyarqan, y llapanqa cincuenta millonmi kayarqan.

Ishkë kaq Jatun Guërra witsanmi, nunakunaqa alli portakuyta dejayarqan y kikinkuna munayanqannöna portakur qallëkuyarqan. Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) niyanqan libruchömi këta willakun: “Guërrachö munayanqanta rurayanqannömi, nunakunapis munayanqanta rurar qallëkuyarqan. Tsëmi guërra kanqan witsanqa, oqllanakuy asuntuchö munayanqanta rurakuyarqan. [...] Guërrachö karnin imatapis apurädu rurayaptinmi, imanö portakuyanqampis ras o sas cambiarqan. Guërrachö këkaqkunapanömi atska nunakunapa vïdankunapis ichik tiempullapa karqan y imapaqpis välirqantsu”.

Imë wanuyänampaq kaqta mana musyarmi, nunakunaqa rätullapis piwampis këta munayaq. Tsë witsanchö lluta oqllanakuyanqampaq parlarmi, Gran Bretäñapita juk warmi këta nirqan: “Manam lluta oqllanakoqtsu karqantsik, sinöqa guërrachömi këkarqantsik”. Estädus Unïduspita soldädunam kënö nirqan: “Nunakunaqa lluta oqllanakur kakuyanqätam niyaq, peru rasumpa kaqchöqa jövinmi kayarqä, y manam musyayarqätsu imë wanuyänäpaq o wañuyänäpaq kaqta”.

Tsë guërra ushariptin kawëkar quedaqkunaqa, imëka mana allikunata rikäyanqanta yarparmi alläpa sufriyaq. Wakin kawëkar quedaqkuna y guërra witsanchö wamrallaraq kaqkunapis, kanan witsanyaqmi imëka mana allikunata rikäyanqanta yarpäyan. Atskaqmi Diosman markäkïta o yärakuyta dejayarqan, y lluta portakurmi qallëkuyarqan. Ima alli o mana alli kanqanta neq autoridäkunata mana respetarmi, nunakunaqa imapis cambiarëkanqanta niyarqan.

Jukläyana portakurmi qallëkuyan

Ishkë kaq Jatun Guërra ushariptinmi, oqllanakuy asuntuta nunakuna imanö rikäyanqampaq imëkata willakuyarqan. Juk kaq willakuyanqanqa informe Kinsey niyanqanmi karqan. Tsëtam 1948 wata Estädus Unïduschö qellqayarqan, y ochocientus päginayoqmi karqan. Tsë yarqamunqampitaqa atskaq nunakunam oqllanakuy asuntupaq mana mantsakushpa parlar qallëkuyarqan, peru mas unëqa manam tsëpaq parlayaqllatsu. Tsë willakuyanqanchöqa ollqupura y warmipura kakuyanqanta y maskunatam willakoq, peru tsëpitaqa wakin niyanqankuna mana rasumpa kanqantam musyariyarqan. Tsënö kaptimpis, guërra ushariptin nunakuna lluta portakur qallëkuyanqantam rikätsikurqan.

Juk tiempupaqa, ima alli o mana alli kanqanta väleqpaq churaqnömi nunakuna kayarqan. Tsëmi radiuchö, cïnichö y televisionchöpis, mana allikunata parlayanqanta ni mana allikunata rurayanqanta churayaqtsu. Peru manam atska tiemputsu tsënö karqan. William Bennett nunam këta nin (pëqa Estädus Unïduschömi yachakuyanqanta rikar yanapakurqan): “1960 a 1970 watakuna witsanmi, kë nacionchö nunakunaqa imanö kayanqanta ras o sas dejayarqan y mas mana alliman chäyarqan”. Tsënömi atska nacionkunachöpis pasarqan. ¿Imanirtan nunakunaqa tsë witsampita mas mana alli portakuyan?

Tsë witsanmi warmikunapa derëchunta defendeq grüpu yurimurqan, y oqllanakuy asuntutam juknöpana rikar qallëkuyarqan. Mana qeshyaq tikrayänampaq pastïllakunapis mas allinam karqan. Tsëmi mana qeshyaq tikrayänampaq pastïllakuna y maskunata rurayanqan mas següruna kaptin, lluta oqllanakur qallëkuyarqan.

Periödicuman, cïniman y televisionman imata churayanqanwampis, manam alläpaqa cuidädu kayarqannatsu. Tsëpita tiempu pasariptinmi, Zbigniew Brzezinski nuna nirqan televisionchö churayanqanqa, “nunakunata kushitsinqanta väleqpaq churanqanta, y lluta y feyupa maqanakuyanqanta y jukwan jukwan oqllanakuyta allitanö rikätsikunqanta”. Pëqa Estädus Unïduschö Consejo Nacional de Seguridad niyanqanchömi director karqan.

1970 wata witsanqa, videuta rikäyänampaq equïpukunam mas reqishqa tikrayarqan. Tsëmi nunakunaqa oqllanakur kayanqanta wayinkunachö rikëta puëdiyarqan. Atskaq nunakuna kayaptinmi, cïnichöqa tsëkunata rikëta puëdiyarqantsu. Kanan witsanqa, llapan computadörayoq kaqkunam Internet niyanqanchö pornografïa niyanqanta rikëta puëdiyan.

Tsëkunata rurayanqan imaman chätsikunqanqa alläpa mantsakëpaqmi. Estädus Unïduschö carcelta dirigeq nunam tsëllaraq kënö nirqan: “Qepa chunka watakunataqa, carcelman chämoq jövinkunawanmi ima alli o mana alli kanqampita parlëta puëdeq kä, peru kanan witsan chämoqkunaqa, manam tsëpita parlapaptï imatapis musyayantsu”.

¿Imatataq iglesiakunachö rurayashqa?

Ima alli o mana alli kanqanta musyanapaqqa, manam kë munduchö iglesiakuna yanapamäshuntsu. Iglesiakunachöqa Jesus y punta cristiänukuna rurayanqannölla, Teyta Dios yachatsimanqantsikta defendiyänampa rantinmi, kë munduchö nunakuna niyanqanta defendiyashqa. Librukunata qellqaq nunam kënö nirqan: “Llapan guërrakunachömi, guërrachö këkaqkunaqa Dios yanapëkanqanta niyashqa”. Imanö portakunapaq Dios mandakunqanta, iglesiakunachö cäsukuyanqampaq o mana cäsukuyanqampaq parlarmi, Estädus Unïduschö cüra unëna kënö nirqan: “Kë munduchö iglesiakunaman yëkunapaqqa, combiwan viajanapaq wananqantsikpitapis mënustam wanantsik”.

Kë munduchö nunakuna imanö portakuyanqanqa, imallatapis rurayänampaq kaqmanmi pensatsimantsik. Peru ¿imataraq rurayanman? ¿Imatan cambiëpaq këkan? ¿Pitan tsëkunata rurëta puëdin, y imanötan ruranqa?

[Willakuy]

“Punta kaq Jatun Guërrachö [1914-1918] mëtsikaq nunakunata wanutsiyanqanmi, nunakunapa vïdanta mana väleqpaq churarqan”

[Recuadru]

RESPETËPAQ KË Y IMANÖ KANQANTSIK

Pï nunapis honrädu, mana dejakoq, limpiu shonquyoq kaptin y mana allikunata mana ruraptinqa, respetëpaq kanqantam niyaq. Kananqa pï nunapis respetëpaq kanqanta niyänampa rantinmi, tsë nuna imanö kanqanta niyan. Tsënö kaptimpis, respetëpaq këqa manam imanö kanqantsikwan igualtsu. Tsënö kanqantam, unë pasakunqanta willakoq Gertrude Himmelfarb warmipis, The De-Moralization of Society (La crisis moral de la sociedad) niyanqan libruchö nirqan: “Respetëpaq këqa manam imanö kanqantsikwan igualtsu, [...] imanö kanapaq kaqtaqa cada ünum decidita puëdintsik”.

Tsë warmim nin imanö kanqantsikqa “imata creinqantsikchö, imata pensanqantsikchö, imanö portakunqantsikchö, imata ruranqantsikchö, ima costumbriyoq kanqantsikchö, ima gustamanqantsikchö, jukkunata imanö tratanqantsikchö, wakimpita jukläya kanqantsikchö y maskunachö rikakunqanta. Awmi, juk nuna o juk grüpu nunakuna, juk tiempuchö imarëkurpis väleqpaq churayanqantam rikätsikun”. Kanan witsan nunakunaqa, mercäduta ëwar imata rantiyänampaq decidita puëdiyanqannölla, imanö kayänampaq kaqta akrëta puëdiyanqantam pensayan. Peru tsënö kaptinqa, ¿imachöpis yanapakunku respetëpaq kë y alli portakuy?

[Fötu]

Nunakuna mana alli portakuyanqanqa imëkachömi yarqamun