Chay watamantapachan runaq vidanqa astawan waqllipurqan

¿JAYK’AQMANTAPACHAN mana allin ruwaykuna astawan yapakurqan? ¿Ñaupa abuelonchispa kausasqanku tiempomantaraqchu, icha kay tiemponchispichu? Wakin runakunan ninku 1914 watapi Primera Guerra Mundial qallarisqanmantapacha mana allin ruwaykuna astawanraq yapakusqanta. Guerraq pasasqanmanta estudiaq Robert Wohl profesormi La generación de 1914 nisqa libronpi qelqarqan: “Chay guerrapi mana wañuq runakunan ninku: 1914 watapi, agosto killamantapachan mana allin ruwaykunaqa astawan yapakurqan”, nispa.

Chaykunamanta yachaq Norman Cantor runapas nirqanmi: “Mana allin ruwaykunaqa astawanraqmi tukuy ladopi yapakurqan”, nispa. Nillarqantaqmi: “Autoridadkunaqa manan nacionninkupi runakunata cuidarqankuchu, aswanpas animalkunata jinan tratarqanku, chaymi millonninpi runakunata guerraman wañunankupaq kacharqanku. Chayraykun runakunaqa sinchi phiñasqa animalkuna jina runamasinkuta wañuchirqanku, manañan religionninkupas paykunataqa yanaparqanchu allin kaqta ruwanankupaq. 1914 watamanta 1918 watakama Primera Guerra Mundialpi askha runakunaq wañusqanwanmi runakunaqa vidankuta mana valeqpaq jina qhawarirqanku”, nispa.

Esquema de la Historia nisqa libropin H. G. Wells runa nirqan: “Runakunaqa k’usillumantan paqarimunchis nisqa yachachikuypi creesqankuraykun aswan millaykunata ruwashanku”, nispa. Chay tiempopi runakunaqa niqkun: “Runakunaqa animalmantataq kanchis chayqa paykunan jinan imatapas ruwanchis”, nispa. Wellsmi 1920 watapi nillarqantaq: “Runakunaqa juñunasqa alqokuna jinan kanchis. Imaynan jujnin alqoqa wakin alqokunata qhansaspa kamachin, chhaynatan runakunapas runamasinkuta manchachispa kamachinku”, nispa.

Primera Guerra Mundial pasasqanmantapachan runakunaqa mana allin ruwaykunata astawan ruwarqanku. Norman Cantormi nillarqantaq: “Chay watakunamantapachan kuraq runakunata manaña respetarqankuchu. Manañan kasukurqankuchu politicamanta rimasqankuta, p’achakusqankuta, jujwan puñuymanta imatachus nisqankutapas”, nispa. Runakunaqa allinpaqmi mana allin ruwaykunata qhawarirqanku. Astawanqa chaykunaqa pasarqan religionkuna “k’usillumantan paqarimunchis” nisqa yachachikuyta apoyasqankuraykun. Chaymantapas chay religionkunaqa runakunatan tanqarqanku chay guerraman rinankupaq. Chaymi Gran Bretaña ladomanta Frank Crozier runa qelqarqan: “Iglesiakunaqa ñaupa tiempomantapachan runakunata imaymanata ruwaspa ñak’arichirqankupas wañuchirqankupas. Noqaykuqa paykunaq ruwasqankutan ruwallarqaykutaq”, nispa.

Allin ruwaykunan chinkapurqan

Primera Guerra Mundial pasaytan 1920 watapi jina allin ruwaykunaqa chinkapurqan, jinaspa tukuy imaymana mana allinkunata ruwayta qallarirqanku, chay ruwaykunataqa allinpaqmi qhawarirqanku. Frederick Lewis Allenmi nirqan: “Guerraq pasasqan qhepamanmi runakunaqa chunka wata jina imaymana mana allinkunata ruwarqanku. Ñaupaqpiqa allin kaqta ruwaspan kusisqa kausarqanku, ichaqa llapa chaykunan chinkapurqan. Manan imapas runakunataqa jark’arqanchu mana allin kaqta ama ruwanankupaq”, nispa.

1930 watakunapin nacionkunaqa nishuta wajchayapurqanku, manañan qolqenkupas mijunankupas karqanchu, chaymi llapa runakuna llakisqa kasharqanku. Chay watakuna qhepamanqa jujmantan nacionkunaqa maqanakuyta qallarirqanku, jinan Segunda Guerra Mundial qallarirqan. Atiyniyoq gobiernokunaqa askha runata wañuchinapaq armakunatan ruwayta qallarirqanku, chayqa manchakunapaq jinan karqan. Chay watakunapiqa manan nishu wajchañachu pachantinpi nacionkunaqa karqanku. Chaywanpas guerraq pasasqanwanmi runakunaqa nishuta ñak’arirqanku. Chay guerraq pasasqanqa sinchi millaymi karqan, askha llaqtakunan chinkachisqa karqanku. Chaymi pasarqan Japón nacionpipas, chaypiqa iskay jatun llaqtakunan bombakunaq t’ojasqanwan chinkarqan, askha runakunataqmi wañurqankupas. Sasa llank’ana carcelkunapipas millonninpi runakunan wañurqanku. Chay guerraq pasasqanwanmi 50 millón runakuna jina wañurqanku.

Segunda Guerra Mundialpi maqanakushaqtinkun runakunaqa allin ruwaykunata qonqapuspa munasqankuman jina mana allin ruwayta qallarirqanku. Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945 libropin nirqan: “Guerrapi maqanakuq soldadokunaqa allin ruwaykunata qonqaspan qhelli ruwaykunata ruwarqanku. Guerraman mana riq runakunapas soldadokuna jinan mana allin ruwaykunata ruwayta qallarirqanku. Familiankuwan tiyaqkunapas mana valeqpaq jinan vidankuta qhawariqku, chaymi mana allin ruwaykunata astawanraq ruwarqanku”, nispa.

Runakunaqa guerrapi wañunankuta yachaspan jujwan-jujwan karqanku. Gran Bretaña ladopi tiyaq warmin nirqan: “Guerra kasqanwanmi chhaynata kausarqayku, noqapaqqa manan chay ruwasqaykuqa qhelli jucha ruwaychu karqan”, nispa. Estados Unidos nacionmantan juj soldado nirqan: “Noqaykuqa waynallaraqmi karqayku, jinaspapas yacharqaykun ima ratupipas wañunaykuta. Chaymi qhelli ruwaykunawan kusirikurqayku, wakin runakunaña chay ruwasqaykuta mana allinpaq qhawarirqanku chaypas”, nispa.

Chay guerraq pasasqanta rikuq runakunaqa askha watakunan sufrirqanku. Wawakunapas manan chay guerrapi pasasqantaqa qonqarqankuchu, wakinqa kunankaman chaykunata yuyarispa llakikunku. Chay guerraq pasasqanwanmi runakunaqa manaña Diospi iñirqankuchu, jinaspapas allin ruwaykunatan qonqapurqanku. Paykunaqa manañan allin kaqta mana allin kaqtapas repararqankuchu, aswanpas imachus piensasqankuman jinan imatapas ruwayta qallarirqanku.

Qhelli ruwaykunatan allinpaq jina qhawarirqanku

Segunda Guerra Mundial qhepamanmi 1940 watakunapi jina Estados Unidos nacionpi askha runakunata tapurqanku imatas jujwan puñuymanta piensaqku chayta yachanankupaq. Chaymantan 800 más paginakunayoq Kinsey qelqapi willashan. Chay libropi willakusqanmantapachan runakunaqa mana manchakuspa jujwan puñuymanta rimaqku. Chay libropin willashan wakin runakunaqa qharipura warmipura puñusqankuta, juj qhelli ruwaykunatawan ruwasqankuta. Chaykunawanmi yachanchis guerraq pasasqan qhepamanqa allin ruwaykuna chinkapusqanta.

Tiempowanqa manañan wakin runakunaqa jujwan puñuymantaqa rimarqankuchu, chhaynapi allinta qhawarichikunankupaq. Chaymi radiopipas, cinepipas, televisionpipas manaña jujwan puñuymantaqa rimaqkuchu. Ichaqa manan unaychu chhaynaqa karqan. Estados Unidos nacionmanta William Bennett runan nirqan: “1960 watakunapi jinan mana allin ruwayqa astawanraq kay nacionpi yapakurqan”, nispa. Chaymi juj nacionkunapipas pasarqan. Ichaqa, ¿imaraykun mana allin ruwaykuna 1960 watakunapi astawanraq yapakurqan?

Chay watakunapin grupokunata ruwarqanku warmikunata yanapanankupaq. Paykunan munaqku warmikunapas qharikuna jina derechoyoq kanankuta. Chay watakunamantapachan runakunaqa mana juchapaqchu qhawarirqanku askha runakunawan puñuyta. Chaymantapas onqoq mana rijurinankupaqmi pastillakunata ruwayta qallarirqanku. Chay pastillakuna rijurimusqanmantapachan runakunaqa mana casarakuspalla piwanpas puñurqanku, manañan onqoq rijuriytapas manchakurqankuchu.

Chay tiempopiqa astawanmi qhelli ruwaykuna cinepipas televisionpipas rikukurqan. Estados Unidos nacionmanta Zbigniew Brzezinski runan nirqan: “Telepiqa astawanmi rikukurqan maqanakuykuna, wañuchinakuykuna, qhelli ruwaykunapas”, nispa.

1970 watamantapachan runakunaqa astawanraq videokunata wasinkupi qhawayta atirqanku. Chay qhawasqanku videokunaqa qhelli ruwaykunallamantan karqan. Ñaupaqpiqa manan jujkunaq qayllanpiqa qhelli ruwaykunamanta videokunataqa qhawaqkuchu. Tiempowanqa astawanraqmi qhelli ruwaymanta videokuna rijurimurqan, chaytan nikun “pornografía”, nispa. Chaytan pachantinpi runakuna qhawashanku.

Tukuy chaykunaq pasasqanqa manchakunapaqmi. Estados Unidospi juj carcelmanta encargakuq runan nirqan: “Ñaupaqpiqa carcelman jaykuq waynakunawanmi rimaq kani. Paykunaqa entiendeqkun paykunaman rimapayasqayta. Kunanqa manañan chhaynachu, waynakunaqa manañan allin kaqta mana allin kaqtapas reparankuchu”, nispa.

¿Maypin yanapayta tarisunman?

Iglesiakunaqa manan niwasunmanchu imachus allin kaq mana allin kaq kasqantaqa. Paykunaqa manan Jesús jinachu, discipulonkuna jinachu imatapas ruwanku, aswanpas mana allin ruwaykunatan ruwanku. Juj runan nirqan: “Iglesiakunapi umalliqkunaqa yaqa llapankun nirqanku: “Diosmi yanapawashanchis kay guerrata atipananchispaq”, nispa. Nueva York llaqtamanta juj sacerdoten nirqan: “Iglesiaykuman jaykuyqa facil-llan, manan imaymanataraqchu chaypaqqa ruwananchis”, nispa.

Kay pachapiqa millay ruwaykunallan tukuy ladopi rikukun. Chaymi maytapuni munashanchis mana allin ruwaykuna tukukunanta. Ichaqa, ¿imaynatan mana allin ruwaykunata chinkachisunman? ¿Pin mana allin ruwaykunata chinkachinqa, imaynatan chayta ruwanqa?

[5 paginapi willakuy]

“Primera Guerra mundial pasasqanwanmi runakunaqa mana valeqpaq jina kausayta qhawarirqanku, jinaspapas astawanmi mana allin ruwaykuna yapakurqan”

[6 paginapi willakuy]

¿IMAPIN JUJNIRAY MUNASQANKUMAN JINA KAUSAQ RUNAKUNA ALLIN SONQOYOQ RUNAKUNAMANTA?

Ñaupaqpiqa allin sonqoyoq runatan niqku: “Chay runaqa honrado runan, junt’aq runan, allin respetasqataqmi kanpas”, nispa. Kunanmi ichaqa runakunaqa paykunallamanta ajllakunku imachus allin otaq mana allin kasqanta. Gertrude Himmelfarb señoran La crisis moral de la sociedad nisqa libronpi nirqan: “Allin sonqoyoq runaqa manan munasqanman jina kausaq runaq ruwasqanta jinachu ruwan”, nispa.

Gertrude Himmelfarb señoran nillarqantaq: “Runakunaqa imapichus creesqankuman jina, jujkunaq rimasqankuman jina, piensasqankuman jinan imatapas allinpaq qhawarinku otaq manapas”, nispa. Kay tiempopiqa askha runakunan mana piqpa jark’asqan imatapas ruwanku, munasqankuman jinataq kausankupas. Ichaqa munasqankuman jina kausaq runataqa manan allin sonqoyoq runata jinaqa qhawarisunmanchu.

[6, 7 paginakunapi fotokuna]

Qhelli ruwaykunaqa tukuy ladopin rikukun, astawantaqmi yapakushanpas