Yang pafundinau anch yidiamu

Chisu Chaswimpa Yaku ya Antu Kapamp Kamwing

Chisu Chaswimpa Yaku ya Antu Kapamp Kamwing

Chisu Chaswimpa Yaku ya Antu Kapamp Kamwing

UTONGIN anch chisu ik chaswimpa kapamp kamwing yaku ya antu? Pa chirung chey bil anch cha anamakwey akweta mivu yivud kukusutamu ey? Antu amwing alondining anch Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mwawonsu, jasadika mu 1914, jawiy jaletisha chirung chisu cha kuswimp kwa yaku ya antu. Robert Wohl, Profeser wa dilejan dia nsangu ja yom ya pakur wafunda mu buku The Generation of 1914 anch: “Antu apanda kwi njit katadikangap anch mwi ngond wa 8, 1914 mangand mamwing mwapwa ni makwau mindj masambisha.”

Mwin kwilej jinsangu ja pakur Norman Cantor walonda anch “pa mangand mawonsu, yaku ya antu—yading yayipina kal—yapandakana chad kuyip. Anch antu achipolitik ni amakurump a amasalay ayisala antu avud nakash yom ukuman mud yisak ya annam ayilau kujip, chad chisak ik cha chirelijon ap chisak ik cha antu chela kuyikangesh antu kumeshijan mar nich chisum mwamu mud annam ayidany? . . . Mutapu wayinongishau antu avud nakash nich chisum kwi Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawonsu [1914-18] wapwisha kamu nakash usey wa mwom wa antu.”

Mu buku wend The Outline of History, Herbert George Wells, mwin kwilej jinsangu ja pakur wa mu Angleter wafunda anch “mwikadil wa antu wayipa nakash” kupwa kwa kwitiy mafundish ma dikarumuk. Mulong wak? Antu amwing alonda anch antu ad kusu kwau mulad wa piur wa annam. Wells, wading witiyijina niyend mu dikarumuk, wafunda mu muvu wa 1920 anch: “Alonda anch muntu ud nnam wija kushakam nau akwau, mud kabu wa kuta nich wa mu Inde . . . , chawiy kud awiy chading kwau chitentamin anch atubu ajim a mu mulad wa antu ayimesh akwau mar ni kuyiyikel.”

Mud mwafunday Cantor, njit ja kusambish ja pa mangand mawonsu jaswimpa kamu nakash mwikadil wa antu piur pa kuwap ni kuyip. Warumburila anch: “Apipeja kamu nakash mu yom yawonsu mashakamin madingau nich antu pakur—politik wau, mutapu wau wa kudjal, mwikadil wau pantaliken ni yid ya ruvaj.” Maegliz mayipisha mafundish ma win Kristu kusutil kukasikesh mafundish ma dikarumuk ni kwiyandjik mu jinjit ku mitambu kushalijan, manunga chikas nakash ku kuyip kwa yaku ya antu. Frank Crozier, mukurump wa amasalay wa ku Angleter, wafunda anch: “Maegliz ma win Kristu ad ankaliweny mu kulangwish impu ya kwichil mash, ni twayisadina kamu nakash.”

Kudjibul Mbil Jishitwila

Mu mivu yalondulaku kupwa kwa Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawosnu—yatazukau anch années folles—yaku yiwamp yadingau nich antu pasak ni mwikadil uwamp ayidjibula ni ayiswinkesha nich chitongijok cha kwel anch muntu ni muntu ukutwish kwend kusal yikatinay. Frederick Lewis Allen, mwin kwilej jinsangu ja pakur walonda anch: “mivu dikum yalondulaku kupwa kwa njit yading yiwanyidin kuyipil anch Mivu ya Yisal Yiyimp . . . Ditenchik dikur dia yom diajiya ni yaku yau yiwamp yading yiwapishina mwom ni yiletina musangar, ni chading chikasiken nakash kuman yaku yakuswinkeshap.”

Kuburen kwa nfalang kukash kwashikena mu mivu ya 1930 kwayandjika antu avud mu uzwendj ni kwayibachika kutongijokin yom pakad maswimbu. Pakwez kupwa kwa mivu yiniya, mangand mandama kand mwi njit jikwau jashesha yom ni kujipan nakash—Njit ja Kaad ja pa Mangand Mawonsu. Pakad kulab, antu asambisha kusal mat makwatishena wom majipana nakash, yiney yapwisha milong ya kuburen nfalang pakwez yandjika kand mangand mu mar nakash ni wom wakad kutwish kutongin. Kwinsudiel kwa njit, yitot ya misumb yasheshika; misumb yaad mu Japon ayishesha shitit ku ma bombes atomiques maad! Mamiliyon ma antu afa mu makompony ma mar mayimp nakash. Njit jinej jajipa antu amiliyon 50, amakundj, amband, ni an.

Kupwa kwa yom yiyimp nakash yashikena kwi Njit ja Kaad ja pa Mangand mawonsu, pa ndond pa kudandamen ni yaku yiwamp yadingau nich, antu atonda kusal yom yikatinau ayinau. Buku Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, walejana anch: “Chamekana anch kwadingap kand mimbu piur pa kulalijan kwa ikundj ni mband pa chisu cha njit, mulong antu asambisha kusal yom mud yasalangau amasalay ading kwi njit . . . Mutapu wading uyila njit kurutu nakash ni kanvundangesh jalangwisha yajipa pakad kulab mimbu yading mu yaku ya antu, ni mwom wamekana anch ukwetap kand usey ni ud wiswimp nakash mud wa isalay udia kwi njit.”

Mulong antu ading ij anch akutwish kufa chisu chin chawonsu, chinech chapandakesha chad yovil ya kusot kuta urund wa rukat, ap mu ka chisu kakemp kwau. Mband umwing wa ku Angleter ukata kusal midimu ya ku chikumbu, mulong wa kulondin yisal ya masandj yasadikang mu mivu yiniya, walonda anch: “Twadingap kamu chakin akamasandj, kwading njit.” Isalay umwing wa ku États-Unis witiyina anch, “kukwatijan ni antu avud twading akamasandj, pakwez twading ansand ni twafanyina kufa chisu chin chawonsu.”

Antu avud apanda kwi njit jinija ashala ni kashimushimu ka yom yiyimp nakash yamanau. Djat ni nlel unou, yom yamanau antu amwing, kuwejaku ni ading achidia kal anikanch pa chirung chinicha, yidandamedining ni katat kuyisal nayimp anch avurik, akat kwiyov mud yom yiney yiyimp yisadikin kand. Antu avud ashadisha ritiy rau ni yaku yau yiwamp yadingau nich. Pakad kwov wom anch kud muntu ukweta ulabu wa kutek mbil piur pa kuwap ni kuyip, antu asambisha kwau chad kuman yom yawonsu mud yikutwish kwau kuswimp kukwatijan ni chirung.

Mbil Jisu

Kupwa kwa Njit ja Kaad ja pa Mangand Mawonsu, kwabudika mikand yivud yading yisambidina mwikadil wa antu piur pa kulalijan kwa ikundj ni mband. Mukand umwing wabudishau mu États-Unis mu mivu ya 1940 ud rapor wa Kinsey, wa mapaj 800 ni kusut. Kukwatijan ni mukand winou, antu asambisha kwisambin yom ya masandj pakad usany, yom yading ya usany pakur. Ap anch mu kusut kwa chisu alejana anch yom yalonda mukand winou piur pa kuvulijan kwa utun ni yisal yikwau ya masandj ayipandakesha, pakwez mukand winou walejana mutapu yaku ya antu yayipa kapamp kamwing kupwa kwa njit.

Mu chisu kanang asala usu wa kumekesh mud alamin yaku yiwamp. Chilakej, ku maradio, ku masine, ni ku matelevizion, ashinshikinang ni kukangesh yom yikweta yisal ya masandj. Pakwez, kadandamenap kusal mwamu. William Bennett, wading ministre wa éducation mu Amerik walonda anch: “Mu mivu ya 1960, mu Amerik asambisha pakemp pakemp kujip yaku yiwamp, ni adandamena kusal mwamu.” Yom yiney yasadika kand mu jingand jikwau jivud. Mulong wak kuyip kwa yaku ya antu kwapandakana mu mivu ya 1960?

Mu mivu dikum yiniya, kwasadika kapamp kamwing, chisak cha want ipau wa amband ni kuswimp mutapu wa kuman yisal ya kulalijan, kuwejaku ni yatazukau anch mbil jisu ja kwishitul. Abudisha kand mon ya usu ya kukangesh kwimish. Mulong antu afanyina kulalijan pakad kwakam anch kukwez madikaj, antu asambisha kwau chad kusal masandj mud mukatinau ni kushakam pamwing ikundj ni mband pakad kwatijan.

Pa chisu chawiy chimwing, mu majurnal, ku masine, ni ku matelevizion, aduwula mbil jatekau piur pa yom yikweta yisal ya masandj. Kupwa, Zbigniew Brzezinski, ntakel mukur wa chisak cha diking dia ngand ya Amerik walonda patok piur pa yom yalejanangau ku matelevizion anch: “Akat kuyishiman patok antu akatina kwisangaresh ayinau, akat kukwat nich kapipej yisal ya chisum chikash, ni kukasikesh utandj.”

Mu mivu ya 1970, yom ya kusal nich mavideo yavulijana. Muntu ni muntu wading chad ni mutapu wa kutal kwol kwend mu chikumbu yom ya masandj yovangay usany wa kuya kutal mu masine. Nlel unou, kusutil internet, muntu ukweta ordinater ukutwish kutal pornografi wa mitapu yin yawonsu chikalap nchik mwi ngand yidiay.

Yibudikin ya mitapu kushalijan yidiokilaku yikwatishen wom. Kalam wa rukan umwing ku Amerik walondin anch “kwasut kal mivu dikum, paletangau ku rukan an a mu mabalibal, nisambang nau piur pa kuwap ni kuyip. Pakwez aletinau nlel unou akat kwintal mud ukwova anch nizarikin.”

Kwisu Tukutwisha Kukimb Ukwash?

Tukutwishap kuchingejin maegliz anch matukwash. Pa ndond pa kulamat kwi mbil jitentamina mud mwasalay Yesu nau in kwilejend a mu mivu chitot ya kusambish, maegliz miyandjikin mu milong ya mangand minam ni mu yom yiyimp yisadikina. Mwin kufund umwing wipula anch: “Njit ik jarishawap kal pakad kutesh antu a mitambu yawonsu akat kulond anch Nzamb ud nau?” Kwasut kal katat mivu yivud kudiosh kwalonday ntakel wa egliz umwing mu New York piur pa kulamat kwi mbil jishitwila ja Nzamb anch: “Egliz diawiy ditenchik dimwing pa mangand dikweta mbil jiswapela nakash mulong wa kwandamamu kusutamu ata mbil jifanyidinay muntu kulimish mulong wa kukandam mu bis.”

Chakin kamu, kuswimp kapamp kamwing kwa yaku ya antu mu mangand kwitin kusal chom kanang pakad kulab. Pakwez chom ik? Yom yik yifanyidina kuswimp? Nany ukutwisha kuyiswimp, ni mutapu ik?

[Blurb on page 5]

“Mutapu wayinongishau antu avud nakash nich chisum kwi Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawonsu [1914-18] wapwisha kamu nakash usey wa mwom wa antu

[Picture on page 6, 7]

Chiswapel nakash kwikal ni yom yiyimp ya kwipuwangej nich