Alu i mataupu o loo iai

Le Vaitaimi na Amata ai Ona Paʻū Maulalo Tapulaa Tau Amio

Le Vaitaimi na Amata ai Ona Paʻū Maulalo Tapulaa Tau Amio

Le Vaitaimi na Amata ai Ona Paʻū Maulalo Tapulaa Tau Amio

O ANAFEA na amata ai ona paʻū maulalo tapulaa tau amio a tagata? Pe na amata mai i lau augātupulaga po o isi augātupulaga na muamua atu? Ua faapea mai nisi o le Taua Muamua a le Lalolagi lea na gapā i le 1914, na amata mai ai ona faateteleina le amioleaga. Na taʻua e le polofesa o le talafaasolopito o Robert Wohl i lana tusi The Generation of 1914: “O loo talitonu pea i latou na soifua i le taimi o le taua, na muta iā Aokuso 1914 le isi lalolagi, ae amata mai ai se isi lalolagi.”

Na faapea mai Norman Cantor, o se tusitala o talafaasolopito: “Ua faateteleina le leaga o amioga a tagata i so o se vaega o le lalolagi. Talu ai na faileagaina e taʻitaʻi faapolotiki ma tagata maualuluga o atunuu isi tagata i le taimi o le taua e pei o le faiga o ni manu, ua lē mulimuli ai foʻi tagata lautele i tulafono a lotu ma tapulaa tau amio, ae ua latou faileagaina foʻi isi tagata. . . . O le fasiotia o le toʻatele o tagata i le Taua Muamua a le Lalolagi, [1914 -​18] na faaleagaina atoatoa ai le tāua o amioga tatau a tagata.”

Na taʻua e le tusitala o talafaasolopito mai Egelani o H. G. Wells i lana tusi The Outline of History, na faatoʻa amata ona “toe talia e tagata tapulaa tau amio” ina ua latou aʻoaʻoina le aʻoaʻoga o le evolusione. Aiseā? Na manatu nisi, e sili atu ona maualuga le tulaga o le tagata nai lo o manu. O Wells o sē e talitonu i le evolusione, ma na ia tusi i le 1920: “O le tagata o se meaola e mafai ona ola faatasi ma isi meaola e tai pei o ta‘ifau tutuli a tagata Initia . . . , ma o le faileagaina la e tagata maualuluga ma tagata e iai le pule o isi tagata, o se mea e masani ai.”

E pei ona taʻua e Cantor, na faaleagaina atoatoa e le taua muamua a le lalolagi tapulaa a tagata e faatatau i le mea saʻo ma le mea sesē. Na ia faamatala mai: “Na latou taʻuleagaina mea uma na amata mai e augātupulaga ua mavae, e pei o faiga faapolotiki, o lā‘ei ma le vaaiga i feusuaʻiga.” O lotu ia na faaleagaina aʻoaʻoga faa-Kerisiano e ala i le talia o le talitonuga o le evolusione ma lagolagoina faigātaua, na telē lo latou sao i le paʻū maulalo o tapulaa tau amio. Na taʻua e le Taʻitaʻi o le Vaegaau a Peretania o Frank Crozier: “E taulamua lotu Kerisiano i le faamasaa toto, ma ua matou faaaogāina i latou o se auupega.”

Na Latou Teena Tapulaa Tau Amio

I totonu o le sefulu tausaga talu ona uma le Taua Muamua a le Lalolagi, na faalēaogāina ai tapulaa ma amioga tatau sa iai i lenā taimi, ae talia so o se ituaiga amioga. Ua faapea mai se tusitala o le talafaasolopito o Frederick Lewis Allen: “O le sefulu tausaga mulimuli ane ina ua uma le taua, na lauiloa o ni Tausaga o Amioga Leaga. . . . Ina ua mavae atu faiga tuai o mea sa iai muamua, na mou atu ai ma tapulaa ia sa faaleleia ma faigofie ai le olaga, ae ua suia loa i se tulaga leaga.”

O le Paʻū Maulalo o le Tamaoaiga i le vaitausaga o le 1930, na toe uuna‘ia ai tagata e pulea le auala e ola ai ona ua oo i se tulaga matitiva. I le faai‘uga o le vaitausaga lava lenā, na amata ai se isi taua e sili atu ona leaga, o le Taua Lona Lua a le Lalolagi. E leʻi leva ae fausia loa e faigāmalo auupega mata‘utia mo osofa‘iga. Nai lo le foʻia ai o mafatiaga ona o le Paʻū Maulalo o le Tamaoaiga, ae ua sili atu ona latou mafatia nai lo le mea na latou faatalitalia. Ina ua māeʻa lenā taua, e faitau selau aai na faaleagaina. E lua ni aai i Iapani na faatamaʻia e se pomu atomika se tasi! E faitau miliona tagata na maliliu i nofoaga mo faasalaga. I se tuufaatasiga, e uma ane lenei taua e pe ā ma le lima sefulu miliona tane, fafine ma tamaiti na maliliu ai.

A o faagasolo tulaga mata‘utia o le Taua Lona Lua a le Lalolagi, nai lo le tausisi o tagata i tapulaa sa ola muamua ai, ae ua pule lava le tagata ia i ana tapulaa tau amioga. Ua taʻua i le tusi Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45: “E foliga mai na lē toe amanaʻia e tagata tapulaa tau feusuaʻiga i le taimi o le taua, e lē gata i vaipanoa na fai ai le taua, ae na oo atu foʻi i isi vaipanoa e leʻi aafia. . . . E leʻi umi ae tafiesea tapulaa tau amio, ma na tutusa le auala na ola ai tagata i nofoaga na fai ai le taua, ma tagata i nofoaga e leʻi aafia.”

O le fefefe o tagata i le oti ua faamalosia ai lo latou faanaunauga e maua ni faiā e faavae i faalogona, e tusa lava pe lē tumau. Na taumafai se avā mai Peretania e taʻutonuina feusuaʻiga tuufau na faia i lenā taimi i le faapea mai: “E matou te leʻi manatu e faia ni amioga lē mamā, ae na māfua ona o le taua.” Na taʻua e se fitafita Amerika, “Pe a fua i tapulaa a le toʻatele o tagata, na matou faia amioga lē mamā. Ae na faia ona o i matou o ni talavou i lenā taimi, ma e matou te ono feoti i soo se taimi ona o taua.”

O le toʻatele o i latou na sao mai le taua, ua feagai ma mafatiaga ona o mea leaga na latou vāai i ai. O loo aafia pea faalogona o nisi e oo mai lava i aso nei, e aofia ai ma i latou na vāai i taua a o lāiti, pe a toe manatua mea na tutupu. E latou te lagona i nisi taimi e pei lava o loo tupu moni. O le toʻatele na mou atu ai lo latou faatuatua ma a latou tapulaa tau amio. Na amata ona filifili lava le tagata ia e fua i lona siʻomaga ma mea e manaʻo ai, e aunoa ma le faaaloalo i le pule na faavaeina tapulaa e iloa ai le mea saʻo ma le mea sesē.

Tapulaa Tau Amio Fou

Ina ua uma le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na lomia ni suʻesuʻega e faatatau i amioga tau feusuaʻiga. O se tasi o na suʻesuʻega na faia i le Iunaite Setete i le vaitausaga o le 1940, e taʻua o le Kinsey Report, lea e silia ma le 800 itulau. O le iʻuga, na amata ai ona saʻoloto le talanoa a tagata e faatatau i mataupu tau feusuaʻiga, lea e leʻi masani ona talanoa ai i le taimi muamua. E ui na toe iloa mulimuli ane na soona faatelē e lenei lipoti, le numera o i latou na faia feusuaʻiga i le itupā e tasi ma isi feusuaʻiga lē talafeagai, ae na faamaonia mai ai i lenei suʻesuʻega le paʻū maulalo o tapulaa tau amio ina ua uma le taua.

Na fai ni taumafaiga ina ia tausisia amioga talafeagai mo sina taimi. O se faataʻitaʻiga, na faasā faasalalauga lē mamā i leitiō, ma vaaiga lē mamā i ata tifaga ma televise, ae e leʻi umi. Na faamatala e William Bennett o sē sa avea ma failautusi o aʻoga i le Iunaite Setete: “E oo ane i le vaitausaga o le 1960, ua amata ona talia e Amerika manatu o so o se faalapotopotoga ma so o se tagata.” Na amata ona aafia ai isi atunuu. Aiseā na vave ai ona aafia tagata i le paʻū maulalo o tapulaa tau amio i vaitausaga o le 1960?

Talu ai o le vaitausaga lenā, na toetoe faavae faatasi le faalapotopotoga e faatāuaina le saʻolotoga o fafine, ma le suiga o le vaaiga tagata i amioga tau feusuaʻiga ona o tapulaa tau amio fou. Na amata gaosia ai foʻi fualaau mo aiga fuafuaina. Talu ai o lea ua mafai ona faia feusuaʻiga e aunoa ma le popole neʻi ma‘itaga, na amata ai loa ona taatele “feusuaʻiga ina ia faamalie ai faanaunauga ae leai se alofa fetosinaaʻi ma e lē mananaʻo e faaipoipo.”

O le taimi foʻi lenā, na lē toe faatāuaina ai tulafono a fale faasalalau, o ata tifaga ma televise e faatatau i amioga lē mamā. Mulimuli ane, na taʻua e Zbigniew Brzezinski, o lē na avea muamua ma faauluuluga o le Matagaluega o le Puipuiga Saogalemu Faalemalo a le Iunaite Setete (U.S. National Security Council) e faatatau i amioga na faaalia i televise e faapea: “Na manino mai lo latou viiviia o le manatu faapito, vaai i faiga sauā o se mea masani, ma na latou lagolagoina foʻi feusuaʻiga lē mamā.”

E oo ane i le vaitausaga o le 1970, ua lauiloa masini e faaali ai ata vitiō. O lea, ua mafai ai ona matamata tagata i faiga lē mamā ma ata matagā taufeusuaʻiga i o latou fale, ia sa lē mafai ona latou matamata ai i nofoaga faitele pei o faletifaga. Talu ai nei, ua mafai ona maua e so o se tasi e iai se masini komepiuta i so o se vaega o le lalolagi, ata matagā tau feusuaʻiga e ala i le Initaneti.

E tele āuga lē lelei ia e matataʻu ai tagata. Ua faapea mai se tama na faafalepuipui i le Iunaite Setete, “I le sefulu tausaga ua mavae, pe a sau se talavou i le falepuipui, ou te talanoa i ai e faatatau i le mea sesē ma le mea saʻo. Ae o talavou e ō mai i le falepuipui i le taimi lenei, e matuā lē malamalama lava i mea ia ou te talanoa atu ai.”

O Fea e Maua ai se Taʻitaʻiga Lelei?

E lē mafai ona tatou faalagolago atu i lotu mo taʻiala tau amio. Nai lo le tausisi i mataupu silisili amiotonu e pei ona faia e Iesu ma ona soo i le uluaʻi senituri, ae ua avea lotu ma vaega o lenei lalolagi ma mea leaga o loo tutupu ai. Na faapea mai se tasi tusitala: “O so o se taua lava, e faapea mai vaegaʻau uma e auai ai, o loo ʻau le Atua ma i latou.” Na taʻua e se faifeʻau mai le Aai o Niu Ioka i nai tausaga ua teʻa: “E na o lotu lava le faalapotopotoga i le lalolagi, e maulalo ifo ana tapulaa tau amio e mafai ona e ulufale ai i se lotu, nai lo tulafono mo femalagaaʻiga i pasi.”

E manino mai i le paʻū maulalo o tapulaa tau amio a lenei lalolagi, e iai se mea e manaʻomia ona fai. O le ā lenā mea? O le ā le suiga e manaʻomia ona fai? O ai e faia, ma e faapefea ona faataunuu?

[Faamatalaga]

“O le fasiotia o le toʻatele o tagata i le Taua Muamua a le Lalolagi, [1914-18] na faaleagaina atoatoa ai le tāua o amioga tatau a tagata”

[Ata]

Ua faasolo lava ina faigofie ona maua faafiafiaga lē mamā