Le Vaitaimi na Amata ai Ona Paʻū Maulalo Tapulaa Tau Amio
Le Vaitaimi na Amata ai Ona Paʻū Maulalo Tapulaa Tau Amio
O ANAFEA na amata ai ona paʻū maulalo tapulaa tau amio a tagata? Pe na amata mai i lau augātupulaga po o isi augātupulaga na muamua atu? Ua faapea mai nisi o le Taua Muamua a le Lalolagi lea na gapā i le 1914, na amata mai ai ona faateteleina le amioleaga. Na taʻua e le polofesa o le talafaasolopito o Robert Wohl i lana tusi The Generation of 1914: “O loo talitonu pea i latou na soifua i le taimi o le taua, na muta iā Aokuso 1914 le isi lalolagi, ae amata mai ai se isi lalolagi.”
Na faapea mai Norman Cantor, o se tusitala o talafaasolopito: “Ua faateteleina le leaga o amioga a tagata i so o se vaega o le lalolagi. Talu ai na faileagaina e taʻitaʻi faapolotiki ma tagata maualuluga o atunuu isi tagata i le taimi o le taua e pei o le faiga o ni manu, ua lē mulimuli ai foʻi tagata lautele i tulafono a lotu ma tapulaa tau amio, ae ua latou faileagaina foʻi isi tagata. . . . O le fasiotia o le toʻatele o tagata i le Taua Muamua a le Lalolagi, [1914 -18] na faaleagaina atoatoa ai le tāua o amioga tatau a tagata.”
Na taʻua e le tusitala o talafaasolopito mai Egelani o H. G. Wells i lana tusi The Outline of History, na faatoʻa amata ona “toe talia e tagata tapulaa tau amio” ina ua latou aʻoaʻoina le aʻoaʻoga o le evolusione. Aiseā? Na manatu nisi, e sili atu ona maualuga le tulaga o le tagata nai lo o manu. O Wells o sē e talitonu i le evolusione, ma na ia tusi i le 1920: “O le tagata o se meaola e mafai ona ola faatasi ma isi meaola e tai pei o ta‘ifau tutuli a tagata Initia . . . , ma o le faileagaina la e tagata maualuluga ma tagata e iai le pule o isi tagata, o se mea e masani ai.”
E pei ona taʻua e Cantor, na faaleagaina atoatoa e le taua muamua a le lalolagi tapulaa a tagata e faatatau i le mea saʻo ma le mea sesē. Na ia faamatala mai: “Na latou taʻuleagaina mea uma na amata mai e augātupulaga ua mavae, e pei o faiga faapolotiki, o lā‘ei ma le vaaiga i feusuaʻiga.” O lotu ia na faaleagaina aʻoaʻoga faa-Kerisiano e ala i le talia o le talitonuga o le evolusione ma lagolagoina faigātaua, na telē lo latou sao i le paʻū maulalo o tapulaa tau amio. Na taʻua e le Taʻitaʻi o le Vaegaau a Peretania o Frank Crozier: “E taulamua lotu Kerisiano i le faamasaa toto, ma ua matou faaaogāina i latou o se auupega.”
Na Latou Teena Tapulaa Tau Amio
I totonu o le sefulu tausaga talu ona uma le Taua Muamua a le Lalolagi, na faalēaogāina ai tapulaa ma amioga tatau sa iai i lenā taimi, ae talia so o se ituaiga amioga. Ua faapea mai se tusitala o le talafaasolopito o Frederick Lewis Allen: “O le sefulu tausaga mulimuli ane ina ua uma le taua, na lauiloa o ni Tausaga o Amioga Leaga. . . . Ina ua mavae atu faiga tuai o mea sa iai muamua, na mou atu ai ma tapulaa ia sa faaleleia ma faigofie ai le olaga, ae ua suia loa i se tulaga leaga.”
O le Paʻū Maulalo o le Tamaoaiga i le vaitausaga o le 1930, na toe uuna‘ia ai tagata e pulea le auala e ola ai ona ua oo i se tulaga matitiva. I le faai‘uga o le vaitausaga lava lenā, na amata ai se isi taua e sili atu ona leaga, o le Taua Lona Lua a le Lalolagi. E leʻi leva ae fausia loa e faigāmalo auupega mata‘utia mo osofa‘iga. Nai lo le foʻia ai o mafatiaga ona o le Paʻū Maulalo o le Tamaoaiga, ae ua sili atu ona latou mafatia nai lo le mea na latou faatalitalia. Ina ua māeʻa lenā taua, e faitau selau aai na faaleagaina. E lua ni aai i Iapani na faatamaʻia e se pomu atomika se tasi! E faitau miliona tagata na maliliu i nofoaga mo faasalaga. I se tuufaatasiga, e uma ane lenei taua e pe ā ma le lima sefulu miliona tane, fafine ma tamaiti na maliliu ai.
A o faagasolo tulaga mata‘utia o le Taua Lona Lua a le Lalolagi, nai lo le tausisi o tagata i tapulaa sa ola muamua ai, ae ua pule lava le tagata ia i ana tapulaa tau amioga. Ua taʻua i le tusi Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45: “E foliga mai na lē toe amanaʻia e tagata tapulaa tau feusuaʻiga i le taimi o le taua, e lē gata i vaipanoa na fai ai le taua, ae na oo atu foʻi i isi vaipanoa e leʻi aafia. . . . E leʻi umi ae tafiesea tapulaa tau amio, ma na tutusa le auala na ola ai tagata i nofoaga na fai ai le taua, ma tagata i nofoaga e leʻi aafia.”
O le fefefe o tagata i le oti ua faamalosia ai lo latou faanaunauga e maua ni faiā e faavae i faalogona, e tusa lava pe lē tumau. Na taumafai se avā mai Peretania e taʻutonuina feusuaʻiga tuufau na faia i lenā taimi i le faapea mai: “E matou te leʻi manatu e faia ni amioga lē mamā, ae na māfua ona o le taua.” Na taʻua e se fitafita Amerika, “Pe a fua i tapulaa a le toʻatele o tagata, na matou faia amioga lē mamā. Ae na faia ona o i matou o ni talavou i lenā taimi, ma e matou te ono feoti i soo se taimi ona o taua.”
O le toʻatele o i latou na sao mai le taua, ua feagai ma mafatiaga ona o mea leaga na latou vāai i ai. O loo aafia pea faalogona o nisi e oo mai lava i aso nei, e aofia ai ma i latou na vāai i taua a o lāiti, pe a toe manatua mea na tutupu. E latou te lagona i nisi taimi e pei lava o loo tupu moni. O le toʻatele na mou atu ai lo latou faatuatua ma a latou tapulaa tau amio. Na amata ona filifili lava le tagata ia e fua i lona siʻomaga ma mea e manaʻo ai, e aunoa ma le faaaloalo i le pule na faavaeina tapulaa e iloa ai le mea saʻo ma le mea sesē.
Tapulaa Tau Amio Fou
Ina ua uma le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na lomia ni suʻesuʻega e faatatau i amioga tau feusuaʻiga. O se tasi o na suʻesuʻega na faia i le Iunaite Setete i le vaitausaga o le 1940, e taʻua o le Kinsey Report, lea e silia ma le 800 itulau. O le iʻuga, na amata ai ona saʻoloto le talanoa a tagata e faatatau i mataupu tau feusuaʻiga, lea e leʻi masani ona talanoa ai i le taimi muamua. E ui na toe iloa mulimuli ane na soona faatelē e lenei lipoti, le numera o i latou na faia feusuaʻiga i le itupā e tasi ma isi feusuaʻiga lē talafeagai, ae na faamaonia mai ai i lenei suʻesuʻega le paʻū maulalo o tapulaa tau amio ina ua uma le taua.
Na fai ni taumafaiga ina ia tausisia amioga talafeagai mo sina taimi. O se faataʻitaʻiga, na faasā faasalalauga lē mamā i leitiō, ma vaaiga lē mamā i ata tifaga ma televise, ae e leʻi umi. Na faamatala e William Bennett o sē sa avea ma failautusi o aʻoga i le Iunaite Setete: “E oo ane i le vaitausaga o le 1960, ua amata ona talia e Amerika manatu o so o se faalapotopotoga ma so o se tagata.” Na amata ona aafia ai isi atunuu. Aiseā na vave ai ona aafia tagata i le paʻū maulalo o tapulaa tau amio i vaitausaga o le 1960?
Talu ai o le vaitausaga lenā, na toetoe faavae faatasi le faalapotopotoga e faatāuaina le saʻolotoga o fafine, ma le suiga o le vaaiga tagata i amioga tau feusuaʻiga ona o tapulaa tau amio fou. Na amata gaosia ai foʻi fualaau mo aiga fuafuaina. Talu ai o lea ua mafai ona faia feusuaʻiga e aunoa ma le popole neʻi ma‘itaga, na amata ai loa ona taatele “feusuaʻiga ina ia faamalie ai faanaunauga ae leai se alofa fetosinaaʻi ma e lē mananaʻo e faaipoipo.”
O le taimi foʻi lenā, na lē toe faatāuaina ai tulafono a fale faasalalau, o ata tifaga ma televise e faatatau i amioga lē mamā. Mulimuli ane, na taʻua e Zbigniew Brzezinski, o lē na avea muamua ma faauluuluga o le Matagaluega o le Puipuiga Saogalemu Faalemalo a le Iunaite Setete (U.S. National Security Council) e faatatau i amioga na faaalia i televise e faapea: “Na manino mai lo latou viiviia o le manatu faapito, vaai i faiga sauā o se mea masani, ma na latou lagolagoina foʻi feusuaʻiga lē mamā.”
E oo ane i le vaitausaga o le 1970, ua lauiloa masini e faaali ai ata vitiō. O lea, ua mafai ai ona matamata tagata i faiga lē mamā ma ata matagā taufeusuaʻiga i o latou fale, ia sa lē mafai ona latou matamata ai i nofoaga faitele pei o faletifaga. Talu ai nei, ua mafai ona maua e so o se tasi e iai se masini komepiuta i so o se vaega o le lalolagi, ata matagā tau feusuaʻiga e ala i le Initaneti.
E tele āuga lē lelei ia e matataʻu ai tagata. Ua faapea mai se tama na faafalepuipui i le Iunaite Setete, “I le sefulu tausaga ua mavae, pe a sau se talavou i le falepuipui, ou te talanoa i ai e faatatau i le mea sesē ma le mea saʻo. Ae o talavou e ō mai i le falepuipui i le taimi lenei, e matuā lē malamalama lava i mea ia ou te talanoa atu ai.”
O Fea e Maua ai se Taʻitaʻiga Lelei?
E lē mafai ona tatou faalagolago atu i lotu mo taʻiala tau amio. Nai lo le tausisi i mataupu silisili amiotonu e pei ona faia e Iesu ma ona soo i le uluaʻi senituri, ae ua avea lotu ma vaega o lenei lalolagi ma mea leaga o loo tutupu ai. Na faapea mai se tasi tusitala: “O so o se taua lava, e faapea mai vaegaʻau uma e auai ai, o loo ʻau le Atua ma i latou.” Na taʻua e se faifeʻau mai le Aai o Niu Ioka i nai tausaga ua teʻa: “E na o lotu lava le faalapotopotoga i le lalolagi, e maulalo ifo ana tapulaa tau amio e mafai ona e ulufale ai i se lotu, nai lo tulafono mo femalagaaʻiga i pasi.”
E manino mai i le paʻū maulalo o tapulaa tau amio a lenei lalolagi, e iai se mea e manaʻomia ona fai. O le ā lenā mea? O le ā le suiga e manaʻomia ona fai? O ai e faia, ma e faapefea ona faataunuu?
[Faamatalaga]
“O le fasiotia o le toʻatele o tagata i le Taua Muamua a le Lalolagi, [1914-18] na faaleagaina atoatoa ai le tāua o amioga tatau a tagata”
[Ata]
Ua faasolo lava ina faigofie ona maua faafiafiaga lē mamā