Skip to content

Bainhira ema nia morál sai aat liu

Bainhira ema nia morál sai aat liu

Bainhira ema nia morál sai aat liu

TUIR Ita-nia hanoin horibainhira mak ema nia morál sai aat liu? Karik iha ita-nia tempu ka ita-nia família ka belun neʼebé idade liu nia tempu? Ema balu dehan husi Funu Mundiál Primeiru iha tinan 1914, ema komesa hatudu morál neʼebé aat. Profesór istória nian naran Robert Wohl hakerek iha ninia livru The Generation of 1914: “Sira neʼebé moris liu funu neʼe sei labele halakon hanoin katak mundu ida remata ona no mundu neʼebé oin seluk komesa fali iha Agostu 1914.”

Istória-naʼin ida naran Norman Cantor, hatete: “Iha fatin hotu ema nia morál komesa sai aat liután no runguranga. Tanba polítiku naʼin no jenerál boot sira trata ema millaun ba millaun hanesan animál durante funu hodi haruka sira ba funu no mate, entaun matadalan ka étika husi relijiaun mós labele hapara ema atu trata ema seluk hanesan animál. . . . Oho malu arbiru durante Funu Mundiál Primeiru [1914-18] halo ema la hafolin tan moris.”

Istória-naʼin H. G. Wells husi Inglaterra iha ninia livru The Outline of History hatete katak depois ema simu tiha teoria evolusaun “tuirmai morál sira mós komesa sai aat”. Tanbasá? Ema balu hanoin katak ema mak hanesan deʼit ho animál neʼebé matenek. H. G. Wells neʼebé mós fiar ba teoria evolusaun, hakerek iha tinan 1920: “Ema neʼebé fiar evolusaun halo konkluzaun katak ema mak animál, hanesan asu sira neʼebé uza nuʼudar kasadór . . . , entaun sira hanoin la sala se asu sira-neʼe sai boot no forsa liu iha ema nia leet atu bele halo aat no kontrola ema neʼebé kbiit laek.”

Buat neʼebé Norman Cantor hatete kona-ba funu mundiál primeiru loloos troka duni ema nia morál. Nia hatete: “Ema fó sala ba jerasaun neʼebé tuan kona-ba buat hotu, hanesan polítiku, dalan atu hatais, morál kona-ba buat seksuál nian.” Igreja sira neʼebé estraga hanorin Kristaun nian hodi apoia teoria evolusaun no provoka ema atu halo funu, sira hola parte no lori todan kona-ba ema nia morál neʼebé sai aat. Brigadeiru jenerál husi Bretaña naran Frank Crozier, hakerek: “Igreja Kristaun sira mak matenek loos atu book ema atu hakarak halo violénsia no fakar ema seluk nia raan, no tan neʼe ami aproveita didiʼak sira.”

Ema la halo tuir tan morál neʼebé diʼak

Depois Funu Mundiál Primeiru, durante tinan 1920 toʼo 1929 ema hanoin tempu neʼe hanesan tempu haksolok, goza moris, no halo buat hotu tuir sira-nia hakarak hodi la halo tuir tan ukun-fuan no morál uluk nian. Istória-naʼin naran Frederick Lewis Allen, hatete: “Durante tinan sanulu husi funu mundiál primeiru remata tiha, ema hanaran tempu neʼe mak Tempu Hahalok Aat nian. . . . Bainhira sistema neʼebé tuan lakon tiha, ninia morál sira neʼebé diʼak no halo ema nia moris iha folin duni ho objetivu neʼebé loos mós lakon mohu. No la fasil atu hetan fali morál neʼebé diʼak hanesan uluk.”

Maizumenus iha tinan 1930 akontese krize ekonomia iha mundu tomak no halo ema barak monu ba situasaun kiak. Maibé, la toʼo tinan sanulu deʼit mundu hasoru tan funu seluk, neʼebé aat liu fali uluk, neʼe mak Funu Mundiál Segundu. Lakleur deʼit nasaun oioin komesa kria armas sira neʼebé hamate ema barak, neʼe halo ekonomia sai diʼak fali iha nasaun oioin, maibé lori terus no taʼuk neʼebé aat liu ba ema. Depois funu neʼe remata, sidade atus ba atus hela deʼit uma sira neʼebé rahun. Sidade rua iha rai-Japaun rahun totál tanba bomba átomu. Ema barak tebes mak mate iha kampu-konsentrasaun. Konflitu hotu neʼe hamate ema millaun 50 inklui mane, feto no labarik sira.

Durante Funu Mundiál Segundu, ema barak la halo tuir tan morál husi tempu uluk nian maibé moris tuir deʼit sira-nia hakarak. Livru Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-45, hatete: “Ema barak la kontrola an kona-ba buat seksuál nian durante funu, sira sente livre atu halo buat naran deʼit, no bainhira fila fali ba sira-nia rai, sira aplika fali iha moris baibain nian. . . . Sira-nia hahalok durante tempu funu nian halakon sira-nia morál no hahalok kontrola an, tan neʼe sira la hafolin tan sira-nia morál neʼebé diʼak iha família, no ema barak la hafolin sira-nia moris no sira hanoin moris neʼe badak deʼit hanesan iha tempu funu.”

Tanba ema nia moris sempre iha perigu nia laran, ema barak buka no hanoin deʼit kona-ba relasaun ho ema seluk atu fó buat neʼebé sira presiza iha dalan emosaun nian, maski relasaun neʼe mak la dura. Inan ida iha Inglaterra koko atu defende relasaun seksuál neʼebé livre durante tinan sira-neʼe, nia hatete: “Ami laʼós la morál, maibé neʼe tanba funu nafatin akontese.” Tropa Amérika ida hatete: “Tuir ema barak nia haree ami la morál, maibé ami mak joven hela no mós bele mate derrepente deʼit.”

Ema barak neʼebé moris liu funu neʼe hetan terus tanba haree buat aat sira neʼebé akontese. Toʼo ohin loron, ema balu inklui sira neʼebé labarik hela iha tempu neʼebá, dala ruma hanoin hetan fali no nafatin sente trauma. Ema barak mak lakon fiar no mós morál neʼebé diʼak. Ema la hatudu tan respeitu ba autoridade sira neʼebé tau lei kona-ba buat loos no sala, ema komesa hanoin katak buat hotu bele troka tuir tempu ka situasaun deʼit.

Ema nia morál foun

Depois Funu Mundiál Segundu, ema estuda no halo peskiza oioin kona-ba ema nia hahalok no hanoin kona-ba buat seksuál nian. Peskiza ida hanesan neʼe iha Estadus Unidus fó sai iha maizumenus tinan 1948 ho naran Kinsey Report, neʼebé iha pájina 800 liu. Rezultadu mak ema barak komesa koʼalia nakloke kona-ba buat seksuál nian, neʼebé uluk baibain ema ladún koʼalia. Maski ikusmai estatístika husi relatóriu neʼe kona-ba ema neʼebé halo hahalok omoseksuál no hahalok seluk neʼebé foʼer mak liu fali realidade neʼebé akontese, maibé peskiza neʼe hatudu ho klaru ema nia morál komesa sai aat liu depois akontese tiha Funu Mundiál Segundu.

Ba tempu balu ema hakaʼas an atu hatudu morál neʼebé diʼak iha ema seluk nia oin. Porezemplu, programa iha rádiu, filme, no televizaun hasai tiha parte sira neʼebé la morál. Maibé neʼe laʼo ba tempu uitoan deʼit. Eis sekretáriu ba edukasaun husi Estadus Unidus naran William Bennett, hatete: “Husi tinan 1960 ba oin, Amérika komesa sai aat liu no bele dehan katak ema nia hahalok mak aat tebes.” No nasaun seluk mós halo tuir. Tanbasá maizumenus husi 1960 ba oin ema nia morál lalais deʼit sai aat?

Iha tempu neʼebá, mosu grupu movimentu libertasaun ba feto sira no revolusaun kona-ba buat seksuál no mós iha hanoin neʼebé foun kona-ba morál. No mós ai-moruk ba feto atu la isin-rua aumenta barak liután. Bainhira ema sente livre atu halo relasaun seksuál, no la taʼuk tan katak feto sei sai isin-rua, sira sente “livre atu halo relasaun” ka “bele halo seks, maibé la presiza hatudu laran-metin ba malu.”

Iha tempu neʼebé hanesan, média, filme, no televizaun la aplika tan sira-nia regra kona-ba morál. Lakleur, eis xefe ba Konsellu Seguransa Estadus Unidus, naran Zbigniew Brzezinski, koʼalia kona-ba buat neʼebé hatudu iha televizaun. Nia hatete: “Sira gosta atu halo sira-nia an kontente, violénsia no hahalok brutál mak buat baibain deʼit, no sira fó korajen ba ema kona-ba livre atu halo relasaun seksuál.”

Iha tinan 1970 ba oin, ema komesa fó sai vídeo barak. Ema bele nonton iha sira-nia uma rasik vídeo sira neʼebé la morál kona-ba relasaun seksuál neʼebé sira sei nunka hakarak nonton iha fatin públiku. No agora, liuhusi internét, pornografia neʼebé aat tebes komesa habelar ba mundu tomak no ema naran deʼit neʼebé iha komputadór bele asesu.

Konsekuénsia barak mak halo ita taʼuk. Mane ida neʼebé tau matan ba komarka iha Estadus Unidus hatete: “Tinan sanulu liubá, bainhira labarik sira neʼebé sei joven tama komarka, haʼu bele koʼalia ba sira kona-ba saida mak loos no sala. Maibé agora, labarik sira neʼebé tama komarka, la komprende buat ida kona-ba saida mak haʼu koʼalia ba sira.”

Ita bele buka matadalan husi neʼebé?

Ita labele buka matadalan kona-ba morál husi igreja sira iha mundu neʼe. Sira la halo tuir prinsípiu sira kona-ba buat neʼebé loos hanesan Jesus no ninia dixípulu sira halo iha tempu uluk, igreja sira halo sira-nia an sai parte ba mundu neʼe no mós hatudu hahalok aat. Hakerek-naʼin ida hatete: “Iha funu hotu parte ida-idak dehan katak sira hetan apoiu husi Maromak.” Tinan balu liubá ulun-naʼin relijiaun ida husi Novaiorke koʼalia kona-ba kaer metin ba Maromak nia ukun-fuan kona-ba morál, no hatete: “Igreja mak hanesan organizasaun ida iha mundu tomak neʼebé ninia kritériu atu sai membru ida mak fasil deʼit no fasil liu fali kritériu atu saʼe bís.”

Klaru, presiza halo buat ruma atu hadiʼa ema nia morál neʼebé sai aat liu iha mundu neʼe. Maibé presiza halo mudansa saida? Sé mak bele halo mudansa neʼe no oinsá mak bele kumpre ida-neʼe?

[Liafuan]

“Oho malu arbiru durante Funu Mundiál Primeiru [1914-18] halo ema la hafolin tan moris”

[Dezeñu]

Diversaun sira neʼebé la diʼak sai fasil liu atu hetan