Nyengu yo Mijalidu ya Ŵanthu Yingusinthiya Ukongwa

KUMBI yimwi muwona kuti mijalidu ya ŵanthu yikwamba zukwanji kusintha ukongwa? Kumbi muwona kuti ndipu mwawaku kali pamwenga mwechendaweku? Ŵanthu anyaki akamba kuti mijalidu ya ŵanthu yingusintha ukongwa Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yati yayamba mu 1914. Pulofesa wa mbiri yakali, zina laki Robert Wohl wakulemba mubuku laki kuti: “Ŵanthu wo ŵengapu pa nyengu ya nkhondu yeniyi anguwona kuti vinthu vasintha ukongwa kutuwa mu August 1914, chifukwa venga nge kuti charu cho chengapu chamala ndipu chayamba so chinyaki.”—The Generation of 1914.

Norman Cantor yo ndi kaswiri wa mbiri yakali wangukamba kuti: “Kwekosi mijalidu ya ŵanthu yo pa nyengu iyi ndipu yayamba kali kunangika, yingunangikiya limu. Andali ndipuso asilikali, aŵatoliyangaku kanthu cha ŵanthu mamiliyoni wo aŵalamuliyanga, ndipu aŵawonanga nge nyama zo zikhumbika kubayika. Sonu kumbi ndi fundu nizi zachisopa pamwenga zo taŵanthu tilondo zo zatingi zichitiskengi ŵanthu kuti aleki kuchitiyana vinthu nge vinyama va mudondu? . . . Kubayana mwankhaza ko kunguchitika pa Nkhondu Yakwamba ya Pacharu chosi [1914 mpaka 1918] kunguchitiska kuti ŵanthu anandi alekengi kutumbika umoyu wa munthu.”

Kaswiri wa mbiri yakali wa ku England zina laki H.  G. Wells wakulemba mubuku laki kuti “mijalidu ya ŵanthu yingwamba kunangika ukongwa” ŵati ayamba kugomezga kuti vinthu vikulengeka cha kweni vikuchita kusambuka. (The Outline of History) Kumbi chisambizu chenichi chingusintha wuli mijalidu ya ŵanthu? Anyaki angwamba kuwona kuti munthu nayu ndi nyama, kuti waka ngwazeru ukongwa kuluska nyama zinyaki zosi. H.  G. Wells yo nayu wachiskanga chisambizu chenichi, mu 1920 wangulemba kuti: “Munthu akumuŵika mugulu la vinyama vo vitanja kuja limoza ndi vinyawu nge mo achitiya akambwi a ku India . . . , mwaviyo, vakuziziswa cha kuti akambwi arara mugulu la ŵanthu akandirizga ndi kuthereska anyawu.”

Mbuneneska nadi, nge mo Cantor wangukambiya, nkhondu yakwamba yingusintha nadi mo ŵanthu awoniyanga vinthu. Iyu wangukamba kuti: “Ŵanthu angwamba kuwona kuti arara ajaliya pa chechosi, kaya mpha nkhani ya ndali, kavwaliru kweniso pa nkhani za kugonana.” Matchalitchi nangu nganguwovya kuti mijalidu ya ŵanthu yisinthi chifukwa nganguzomereza chisambizu chakuti vinthu vikuchita kusambuka kweniso ngachitangaku nkhondu. Mura wa asilikali a ku Britain, Frank Crozier wangulemba kuti: “Matchalitchi ngachikhristu nge ndi lusu ukongwa pa kwambisa chiwawa ndipuso nkhondu, ndipu isi tisaniriyapu mwaŵi pa vo ngachita.”

Ŵanthu Angujowo Mijalidu Yamampha

Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yati yamala, kwa vyaka 10, cha m’ma 1920, ŵanthu anguleka mijalidu yamampha chifukwa atingi ndi nyengu yakujipepesa. Pa nyengu iyi awonanga kuti palivi suzgu kuchita chechosi cho wakhumba. Kaswiri wa mbiri yakali Frederick Lewis Allen, wangukamba kuti: “Vyaka 10 kutuliya po nkhondu yingumaliya, tingavidana kuti Vyaka va Mijalidu Yiheni. . . . Vinthu vingusintha, fundu za mijalidu yamampha zo zachitiskanga kuti umoyu unozgengi zingumala, kweni pengavi zinyaki zasonu zo zingusere mumalu mwaki.”

Mu vyaka va m’ma 1930, pacharu chosi penga masuzgu nga za chuma. Venivi vinguchitiska kuti ŵanthu anandi ayambi kujiko pakuchita vinthu. Kweni chakukumaliya kwa vyaka venivi, pacharu pangubuka Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi yo yingunanga vinthu ukongwa kuphara yakwamba. Nkhondu yeniyi yati yayamba waka, vyaru vingwamba kupanga vidya vankhondu vakofya ukongwa. Chifukwa chakupanga vidya venivi, muvyaru vinandi chuma chingwamba kwenda umampha, kweni vidya ivi vinguchitiska so kuti ŵanthu akumani ndi masuzgu ngakulu. Nkhondu yachiŵi yichimala, matawuni nganandi ngenga mahami pe. Matawuni ngaŵi ku Japan ngangupeyeka ndi mabomba ngaŵi nga nyukiliya! Ŵanthu mamiliyoni nganandi angubayika mwankhaza kumisasa yakutomboziyaku ŵanthu. Ŵanthu wosi pamoza wo angubayika pa nkhondu iyi, anthulumi, anthukazi kweniso ŵana, ŵengapu pafufupi 50 miliyoni.

Pa nyengu ya Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu chosi, ŵanthu anguleka kulondo fundu za mijalidu yamampha zo zengapu kwamba kali, ndipu angujalikiska fundu zawu. Buku linyaki lingukamba kuti: “Pa nyengu iyi ŵanthu anguleka kujiko pa nkhani ya kugonana, chifukwa ŵanthu wo ŵenga kunyumba nawu angwamba kuchita vinthu nge ŵanthu wo ŵenga ku nkhondu. . . . Chifukwa cha nkhondu yeniyi ŵanthu wosi angwamba kuchita vinthu mwakutayiliya chifukwa umoyu wa munthu awutumbikanga cha kweniso awuwonanga kuti ngufupi nge mo venge ndi wo ŵenga kunkhondu.”—Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45.

Chifukwa chakopa kuti nyengu yeyosi angafwa, ŵanthu angwamba kuja ndi vibwezi ndipu vinyaki vajanga waka va kanyengu kamanavi. Munthukazi munyaki wakuyirwa wa ku Britain, wanguŵikiya kuvuli jalidu la uyaya lo lachitikanga pa nyengu yeniyi, ndipu wanguti: “Ivi vilongo kuti taŵanthu tenga ndi jalidu la ureŵi cha, kweni yenga waka nyengu ya nkhondu.” Msilikali munyaki wa ku America wangukamba kuti, “Ŵanthu anandi angawona nadi kuti tenga ayaya, kweni pa nyengu iyi tachitanga ivi teche anamana chifukwa taziŵanga kuti nyengu yeyosi tikhoza kufwa.”

Ŵanthu anandi wo angupona pa nkhondu yeniyi, asuzgikanga maŵanaŵanu asani akumbuka vinthu viheni ndipuso vankhaza vo awonanga pa nyengu ya nkhondu. Ndipu mpaka msanawale, anyaki wo pa nyengu yeniyi ŵenga ŵana, atimbanyizgika mbwenu maŵanaŵanu asani akumbuka vo vachitikanga, chifukwa awona nge kuti vichitika so. Anandi chivwanu chawu chingumala kweniso anguleka kulondo fundu za mijalidu yamampha. Ŵanthu anguleka kutumbika wo ajalikiska marangu ndipu angwamba kuchita chechosi cho yiwu awona kuti ntchakwenere.

Fundu Zasonu

Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi yati yamala, panguchitika kafukufuku kuti awoni mo ŵanthu awone nkhani za kugonana. Mwakuyeruzgiyapu, mu 1940 angutuzga lipoti la mapeji ngakujumpha 800, la vo angusaniya pa kafukufuku mwenuyu ku United States. Chifukwa cha venivi, ŵanthu anandi angwamba kukamba pakweru nkhani zakukwaskana ndi kugonana, vo kali vachitikanga cha. Pati pajumpha nyengu, vinguziŵika kuti mu lipoti ili angugozga chiŵerengeru cha ŵanthu wo atorananga anthulumi pamwenga anthukazi pe, kweniso chiŵerengeru cha wo achitanga ureŵi wa mitundu yinyaki yachilendu. Kweni kafukufuku uyu wangulongo kuti mijalidu ya ŵanthu yingusintha ukongwa kutuliya po nkhondu yingumaliya.

Kwa kanyengu, ŵanthu anguyesesa kuchita vinthu nge kuti ŵeche kulondo fundu za mijalidu yamampha. Mwakuyeruzgiyapu, akanizanga nkhani zakusikuwa pa wayilesi, mumafilimu ndipuso pa TV. Kweni venivi vingulutiriya cha. William Bennett yo wenga mlembi wa masambiru ku U.S. wangukonkhoska kuti: “Mu vyaka va m’ma 1960, charu cha America chingwamba kusere pasi ukongwa pa nkhani ya mijalidu.” Venivi ndivu so vachitikanga muvyaru vinandi. Ntchifukwa wuli mijalidu ya ŵanthu yingunangika ukongwa mu vyaka va m’ma 1960?

Mu vyaka venivi ndimu mawupu nga wanangwa wa anthukazi ngangwambiya kweniso ndimu ŵanthu angwambiya kusintha maŵanaŵanu pa nkhani za kugonana. Kweniso mu vyaka venivi ndimu angupangiya so munkhwala wamampha ukongwa wa kulera. Venivi vinguwovya kuti ŵanthu achitengi waka ureŵi kwambula kopa kuti apaskanengi nthumbu. Ŵanthu angwamba “kugonana bwekabweka” pamwenga “kugonana kwambula so kuja pa chibwezi.”

Pa nyengu yeniyi so ŵanthu wo alembanga nyuzi, wo apanganga mafilimu ndipuso wo apanganga mapulogilamu nga pa TV, angusintha fundu zo ayendiyanga. Pati pajumpha nyengu, Zbigniew Brzezinski yo wenga mulongozgi wa wupu wa U.S. National Security Council, wangukamba kuti vinthu vo alongo pa TV “vichiska jalidu lakujiyanja, vilongo kuti nkhaza kweniso kubayana kulivi suzgu, [ndipuso] vichiska ureŵi.”

Vichifika vyaka va m’ma 1970, ŵanthu anandi ndipu ayamba kali kusanirika ndi vipangizu vakuwonese mavidiyo vo viziŵika kuti VCR. Chifukwa cha venivi ŵanthu awoneriyanga ŵe munyumba mwawu vinthu vakulawula vo vakanizikanga mumalu ngakuwonese mafilimu. Ndipu mazuŵa nganu, chifukwa cha Intaneti, ŵanthu awonere mavidiyo ngakulawula ngaheni ukongwa, chikulu asani ŵe ndi kompyuta.

Venivi vachitiska masuzgu ngakulu ukongwa. Mpolisi wa kujeri linyaki ku U.S. wangukamba kuti: “Vyaka 10 vo vajumpha, achinyamata wo amangikanga avwisanga asani ndikambiskana nawu fundu za mijalidu yamampha. Kweni achinyamata wo amangika sonu, avwisa cha kuti chamampha ndi chiheni ndi nichi?”

Kumbi Ulongozgi Wakovya Tingawusaniya Pani?

Matchalitchi nga mucharu ichi ngangatipaska ulongozgi wakovya cha. Mumalu mwakuchiska mijalidu yamampha nge mo Yesu kweniso akusambira ŵaki a mu nyengu ya akutumika anguchitiya, matchalitchi ngachitaku vinthu viheni va mucharu ichi. Munthu munyaki wakulemba nkhani wangufumba kuti: “Kumbi ndi nkhondu niyi yo yikuchitikapu yo ŵanthu akukambapu cha kuti Chiuta we kuchigaŵa chawu?” Pa nkhani yakulondo fundu za mijalidu yamampha zaku Chiuta, mliska munyaki wa ku New York wangukamba kuti: “Pacharu chapasi, ndi tchalitchi pe lo lizomereza ŵanthu bweka kuti aje mamembala ngawu, chinanga angaja ŵanthu ambula kwenere wo angakanizgika ndi kukwera basi viyo.”

Viwoneke limu kuti po mijalidu ya ŵanthu yikusinthiya viyo yapa, pakhumbika kuchitapu kanthu kuti yisinthi. Kweni kumbi ntchinthu wuli cho chingachitika kuti vinthu visinthi? Ndipu ndiyani yo wangachitapu kanthu kuti vinthu visinthi? Nanga wangafiska wuli venivi?

[Fundu yikulu]

“Kubayana mwankhaza ko kunguchitika pa Nkhondu Yakwamba ya Pacharu chosi [1914 mpaka 1918] kunguchitiska kuti ŵanthu anandi alekengi kutumbika umoyu wa munthu”

[Fundu yikulu]

Vakukondwesa viheni mazuŵa nganu visuzga cha kuvisaniya