A vanhu va sangulile rini a ku nga ha cheli kota hi milayo ya mahanyela?

HI RINI a milayo ya mahanyela yi nga sangula ku wonheka nguvhu? Ku vile ndzeni ka nguva ya wena kutani ka nguva ya maxaka ya wena ya kale kutani vanghana? A vokari va wula lezvaku a Yimpi yo Sangula ya Misava, yi sangulileko hi 1914, hi yona yi nga nghenisa a mahanyela yo biha nguvhu. Ka bhuku gakwe gaku The Generation of 1914 (Cizukulwana ca 1914), a mugondzisi wa História Robert Wohl, i tsalile lezvi: “Lava va nga hanya cikhatini ca yimpi va zvi wonile lezvaku a zvilo zvi cicile nguvhu tikweni kusukela hi Agosto wa 1914 niku zvi nga ta tlhelela ka ciyimo leci zvi nga hi zvona kusanguleni.”

A mutsali wa matimu Norman Cantor i ngalo: “Ka matshamu wontlhe, a milayo ya lezvi a vanhu va ti khomisako zvona — leyi makunu yi wonhekileko — yi hohlotilwe. Kota lezvi a varangeli va politika ni varangeli va mabutho ya yimpi va nga khomile a vanhu va timiliyoni a ku khwatsi zvihari zvi rumelweko a ku ya dayelwa, matshinya muni ya wukhongeli kutani mahanyela ma nga wa ta vhalela ku a vanhu va khomana hi ndlela yo leva a ku khwatsi zvihari zva khwati? . . . A kuhihiritwa ka vanhu ka Yimpi yo Sangula ya Misava [1914-1918] a ku nyikangi lisima a wutomi ga vanhu.”

Ka bhuku gakwe ga hombe gaku História Universal, H. G. Wells i wulile lezvaku ku ve ndzhaku ka loku ku vhumelelwe a gondzo ya evholusawu ku nga sangula “a mahanyela yo biha nguvhu”. Hikuyini? A vokari va wa seketela a mawonela ya lezvaku a munhu i wova ntsena ni mahanyela yo tlakuka a ku hundza ya cihari. Wells, a tlhari ya evolusawu, i tsalile lezvi hi 1920: “Va no boha lezvaku a munhu, cihari kanilezvi co tiva a ku hundza lezvi zvin’wani zvihari . . ., hikwalaho, a vokari va fananisa a vanhu ni timbyana ta khwati ni ku va wulile lezvaku zvi tolovelekile a ku mahela tihanyi lava vo kala ntamu.”

Kota kuwula ka Norman Cantor, a yimpi yo sangula ya misava yi cicile a milayo ya vanhu ya zvazvinene ni zvakubiha. I tlhamusele lezvi: “A cizukulwana ca kale ci wa wonekisa ku khwatsi a hi zvona ci mahako ka zvontlhe loku zvita mhakeni ya politika, mabohela ni milayo ya masango.” A tichichi leti ti nga wonha a tigondzo ta wuKristu hi ku vhumela a gondzo ya evholusawu ni ku kuca vanhu a ku vaya yimpini, ti seketele nguvhu kuwonheni ka milayo ya mahanyela. Frank Crozier a hosana ya muBritaniko, yi tsalile lezvi: “A tichichi ta wuKristu ti kucile a vanhu a ku vaya yimpini, niku a masochwa ma wa tsaka hi kuva ni civhuno leco.”

A vanhu va ala a milayo ya mahanyela ya zvazvinene ni zvakubiha

Ka 10 wa malembe andzhako ka Yimpi yo Sangula ya Misava — a kutitsakisa zvi wa hi zva lisima nguvhu ka vanhu. A vanhu va wa kanyisa a milayo ka kale ya zvazvinene ni zvakubiha niku zvontlhe zvi wa vhumeleleka. A mutsali wa matimu Frederick Lewis Allen i wula lezvi: “A 10 wa malembe ma nga landzela andzhako ka yimpi, ma vitaniwa ku ma vile ya mahanyela ya kubiha. . . . A vanhu vo tala va kanyisile a mawonela ya kale xungetano hi zvazvinene ni zvakubiha, niku zvi va karatele a ku tiva milayo leyi va to yi landzela.”

A cikarato ca hombe ca timali ci vileko kona andzhako ka 1930, ci mahile vo tala vava wusiwaneni ga hombe. Hi 1939, ku no vhuka yin’wani yimpi yi nga hlasela nguvhu, yi vitaniwako ku i Yimpi ya Wumbiri ya Misava. A zvi tekangi cikhati a matiko ma no sangula ku maha zvibhamu zvo chavisa zva ku hohlota. Hambu lezvi lezvo zvi nga vhuna tiko hi tlhelo ga timali, a vanhu va xanisekile hi ndlela ya ku cima va wa nga se tshuka va yi alakanyela. A cikhati leci a yimpi yi nga mbhela, a mazanazana ya madhoropa ma wa hi marumbi; a madhoropa mambiri ya Japão ma no hahluliwa, hi wumbiri ga wona ma hahlulilwe hi bhomba gin’we! A timiliyoni ta vanhu ti file lomu tivaleni ta xanisa. Hi ku songa, ku file a cipimo ca 50 wa timiliyoni ta vavanuna, ni vavasati ni vanana ka yimpi leyo.

Ndzeni ka zviyimo lezvo zvo karata zva Yimpi ya Wumbiri ya Misava, a vanhu va no sangula ku ti mahela lezvi va nga zvi lava, niku i hava a nga nyika cichavo a milayo ya mahanyela ya kale. A bhuku Love, Sex and War—Changing Values, 1939-1945 (Lirandzo, masango ni yimpi — kucica ka milayo ya mahanyela, 1939-1945), gi wulile lezvi: “Zvi wa wonekisa ku khwatsi cikhatini ca yimpi ku wa nga ha hi na mimbhinghano mhakeni ya ku hlengela masango, niku lezvi zvi nga vhumelelwa lomu tivaleni ta xanisa zvi no sangula ku nghena lomu mingangweni. . . . Zvalezvo a gujeguje leyi yi nga hi kona cikhatini ca yimpi yi no hohlota a mibhinghano ya mahanyela, zvi maha ku a wutomi lomu mingangweni gi nga vhuni nchumu ni kuva go koma a ku khwatsi hi yimpini.”

Kota lezvi a vanhu va nga zvi tiva ku va nga tshuka va dawa ni ka cihi cikhati, va wa lava ku tizwa na va randziwa, hambu loku zvova va cikhatana basi. A wasati wa muti wa muBritanika, na a lava ku yimelela a ku vhumelelwa ka masango cikhatini leco co karata i wulile lezvi: “A hi lezvaku a ho maha wubhayi. Phela hi wa hi yimpini.” A musochwa wo kari wa Amerika i wulile lezvi: “Hi mawonela ya vanhu vo tala hi wa hi ni mahanyela ya wubhayi, kanilezvi hi wa ha hi vaswa niku kuzvilava hi wa tafa ka siku gi landzelako.”

A kutala ka lava va nga pona a yimpi va xanisekile hi kota ya zvilo zvo tsema hlanha lezvi va nga zvi wona. Kala nyamutlha, a vo kari a ku patsa ni lava va nga hi vanana ka cikhati leco, va ha karateka loku va tshuka va alakanya lezvi va zvi wonileko kale, zvi va mahako va ti zwisa ku khwatsi hi loku vo tlhela va hanya kambe ka ciyimo leciyani co chavisa. A votala va mbhelelwe hi kukholwa va tlhela va nga ha zvi tivi a zvazvinene ni zvakubiha. Kota lezvi va nga kala va nga ha hi na cichavo hi milayo yi yimisilweko ya zvazvinene ni zvakubiha, a vanhu va no sangula ku wona zvontlhe na zvi fana.

Milayo yiswa ya mahanyela cikari ka vanhu.

Andzhako ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava, ku no mahiwa mikambisiso xungetano hi lezvi a vanhu va ti khomisako zvona hi tlhelo ga masango. A wun’we wa mikambisiso leyo wu mahilweko hi va 1940, wuve mubiko wa Kinsey wu nga hi ni 800 wa mapajina ni ku hundza. A wuyelo ga kona hi lezvaku a vanhu vo tala va no sangula ku wulawula kubaseni hi timhaka ta masango, lezvi a kale zvi nga woniwa kota zvilo zvo yila. Hambu lezvi a mitsengo yi kumilweko ka mubiko lowo xungetano hi vanhu lava va nga hlengela masango hi wununa gabye kutani hi wusati gabye ni tindlela tin’wani ta ku hlengela masango ti nga hiko ta ntumbuluko hi ndzhako ka cikhati yi nga woniwa kota yo hundzeleta, a mikambisiso leyo yi kombile kubaseni lezvaku a mahanyela ma wa cicile andzhako ka yimpi.

Ndzeni ka cikhati co kari, ku mahilwe zvontlhe kasi ku hlayisa a mahanyela manene ni ya cichavo. Hi cikombiso, lomu ka radhio, ni lomu ka televhizawu zvi wa betelwa a ku kombisa a mafilme ni mifota ya zvilo zvo kala ku hlazveka. Kanilezvi a zvi tsuwukelwangi hi gambo. William Bennett, loyi a nga hi sekretario ya gondziselelo ya Estados Unidos, i tlhamusele lezvi: “Kanilezvi, hi va 1960, Amerika i no sangula ku cica a milayo ya mahanyela ya zvazvinene ni zvakubiha hi kuhatlisa.” Lezvo zvi no thapela ni matiko man’wani. Hikuyini lezvo zvi nga maheka hi 1960

Ndzeni ka malembe lawo ya 10, a vavasati va nova ni kutlhatlheka ka hombe niku a vanhu va no cica a mawonela yabye hi masango. A cin’wani kambe, kota lezvi ku nga hi ni makinini ya ku ti vhikela hi wona, zvi wa koteka kuhlengela masango na va nga chavi ku kuma nyimba. Hikwalaho, zvi no sangula ku toloveleka ku a vanhu va hlengela masango na va nga chadhangi.

Ka cikhati caleco, a vahaxi va mahungu, vamahi va mafilme, ni televhizawu va no sangula ku vhumela ku kombisa lezvi a kale va nga kala va nga kombisi. Hi ndzhako ka cikhati, Zbigniew Brzezinski, loyi a nga hi hosana ya Conselho de Segurança Nacional ya le Estados Unidos i wulile lezvi xungetano hi mahanyela ma kombisiwako ka televhizawu: “A tiprograma leto ti komba lezvaku a ku ti tsakisa hi zvona zva lisima nguvhu, a tihanyi i nchumu wo toloveleka niku zvinene a ku hlengela masango ni vanhu vo tala.”

Hi va 1970, a makhasete ya tivhidhio ma no sangula ku hangalaka. Hikwalaho, a vanhu vo tala va wa ta sixtira zvilo zvo kala ku hlazveka lomu mimitini yabye zvaku va wa nga ta tshuka va ya sixtira ka tisinema hi ku chava ku woniwa. Ka masikwana lawa, a internet yi maha ku zvi koteka a ku, misaveni yontlhe, ni wihi munhu a nga ni computadhori a zvi kota a ku nghena a wona a pornografiya yo tshisa nguvhu.

A wuyelo ga kona ga chavisa hi tindlela to tala. A murangeli wo kari wa paxo le Estados Unidos i wulile lezvi zvezvanyana: “Ka 10 wa malembe ma ga hundza, loku ku nghena vaswa lomu paxweni ndzi wa zvi kota ku wulawula navo xungetano hi zvilo zvazvinene kutani zvakubiha. Kanilezvi inyamutlha a vaswa lava va chikelako a va tivi nchumu xungetano hi lezvo.”

U nga gi kuma kwihi a wurangeli ga ginene?

A hi nge kumi wurangeli ga mahanyela lomu tichichini ta tiko legi. Wutshan’wini ga ku seketela a matshinya yo lulama a ku khwatsi hi lezvi Jesu ni valandzeli vakwe va zana go sangula ga malembe va nga maha, a tichichi ti mahile a cipandze ca tiko legi ti tlhela ti landzela a mahanyela ya gona yo biha. A mutsali wo kari i wulile lezvi: “Ka tontlhe tiyimpi, vontlhe lava va patsekako ka tona va wula lezvaku Nungungulu wa va vhuna.” Na a wulawula hi ku seketela a matshinya ya milayo ya mahanyela ya Nungungulu, a mufundisa wa dhoropa ga Nova Iorque i wulile lezvi ka malembe yo kari ma nga hundza: “A chichi hi yona yoce hlengeletano misaveni yontlhe yi kalako yi nga londzi zvo tala kasi ku nghena ka yona a ku hundza lezvi zvi londziwako kasi ku nghena ka movha.”

Handle ko kanakana, a ku hohloka ka mahanyela tikweni legi ku komba khwatsi lezvaku ku na ni cilaveko ca cihatla ca ku cica zvokari. Ku cica muni? Zvini zvi lavako ku ciciwa? Himani a nga mahako lezvo, kona i ta zvi tatisa hi ndlela muni?

[Magezu yo koka kupima]

“A kuhihiritwa ka vanhu ka Yimpi yo Sangula ya Misava [1914-1918] a ku nyikangi lisima a wutomi ga vanhu”

[Kwadru]

MILAYO NI MAHANYELA

A kale ka kona ku wa hi ni milayo yo kongoma leyi yi nga fanele ku landzelwa. A munhu i wova wo tsumbeka, wa mahanyela ya manene ni wo dzundzeka kutani kuva munhu wo biha. Nyamutlha, a gezu “milayo” gi vhaletilwe hi legi ga ku “mahanyela”. Kanilezvi ku ni cikarato ci yelanako ni lezvo, kota kuwula ka Gertrude Himmelfarb, a mutsali wa matimu, ka bhuku gakwe The De-Moralization of Society: “A milayo ni mahanyela zvi hambene, . . . a munhu ni munhu i na ni fanelo ya ku hlawula lezvi a lavako ku hanyisa zvona.”

I wula lezvaku a mahanyela “ma ngava lezvi a vanhu va zvi kholwako, mawonela, kutizwa, mikhuwo, zvihena, lezvi a vanhu va zvi randzako kutani mawonela ya hava — ku nga zvontlhe lezvi a munhu, ntlawa wa vanhu kutani tiko gi zvi nyikako lisima ni ka cihi cikhati ni hi cihi cigelo”. Ka tiko legi hi nga ka gona gaku a munhu i maha ni cihi, a vanhu va alakanya lezvaku va na ni cigelo ca ku hlawula lezvi va lavako ku hanyisa zvona, a ku fana ni lezvi va hlawulako lezvi va lavako ku xava merkadho. Kanilezvi loku a zvilo zvi mahisiwa lezvo, zvini zvi humelelako hi milayo ya lisine ni mahanyela?

[Mufota]

Inyamutlha zviya zvi olova nguvhu a ku kuma mihlakano yo kala ku hlazveka